2000

fyrsti hluti

 

1. janúar, Nýársdagur

Gamlárskvöld var fallegt. Við Ingó, Anna litla og Dissi fórum uppá Valhúsahæð og horfðum yfir borgina. Það var skrautleg flugeldasýning. Sumir skáluðu í kampavíni, aðrir horfðu.

Annað gerðist ekki.

Það er stillt og fallegt veður í dag, en gengur á með hryðjum. Borgin í hvítum bjarndýrsfeldi. Grenitréð í garðinum okkar athvarf fuglanna. Ég gróðursetti það fyrir mörgum árum. Nú er það á leið til himins.

Ég hef aldrei séð eins marga þresti saman komna og á göngu í skógræktargarðinum síðdegis í gær. Talaði við þá um aldahvörfin. Þeir komu af fjöllum

 

Davíð Oddsson flutti aldamótaávarp í gærkvöldi. Það var ágætt. Hann varaði við of miklum tengslum við Evrópusambandið, vitnaði í Jón Sigurðsson. Mér líkaði það vel. Hann varaði einnig við siðleysi á frjálsa markaðnum, það líkaði mér einnig vel.

Annars ekkert, nema áramótaskaupið. Hafði ekkert út á það að setja. Þeir gerðu mikið grín að útreiðartúr forsetans. Og það var óskaplega hlægilegt hvernig hann datt af baki í skaupinu. Menn eru líklega farnir að átta sig á því að Ólafur Ragnar er ekki heilagur.

 

Ríkisútvarpið sagði frá því í hádeginu að kvikmynd Friðriks Þórs yrði frumsýnd í dag. Englar alheimsins. Þeir sögðu að hún fjallaði um ungan pilt sem verður geðveikur. Friðrik Þór var spurður, hvernig mynd þetta væri. Gamanmynd, sagði hann.

 

Ég leit í Næturvörð kyrrðarinnar, sögu eftir Bjarna Bjarnason og rakst á þessa setningu í upphafi: ...hafði ekki spurt þig um rándýr jakkaföt. Fór þá að hugsa um orðin, hvað þau eru persónuleg, hvað þau eru einkaleg; hvað þau eru ólíkindaleg og raunar óljós, illskiljanleg eða jafnvel óskiljanleg, ef þau standa í textanum ein sér og án tengsla við önnur orð. Merking orðanna fer eftir því, í hvaða sambandi þau standa við önnur orð, t.a.m. ...hafði ekki spurt þig um rándýr. Við getum tekið eins mörg dæmi og við viljum, t.a.m. er mikill munur á merkingu orðsins að fara í þessum setningum: ...ég fer, ...ég fer í hundana. Þannig merkir sögnin að fara í raun og veru ekkert nema í tengslum við önnur orð.

Samband orða er eins og samband fólks. Ég er ekki sami maður í tengslum við Hönnu, konu mína, og einhverja konu sem ég afgreiði á Morgunblaðinu, það er allt annar maður. Það er ekki hægt að skilja okkur, það er ekki hægt að lesa afstöðu okkar og framkomu nema í tengslum við annað fólk.

 Þegar þetta er haft í huga, verða orðin mikilvægari en ella, rétt eins og við erum misjafnlega mikilvæg og fer þá oft eftir tengslum okkar við annað fólk, í þeim málsgreinum eða setningum lífsins sem við köllum reynslu eða upplifun.

Fyrsti nýársdagur aldarinnar hefur aðra merkingu en nýársdagur. Þetta eru ólíkir nýársdagar, en þó sami nýársdagurinn.

 

Í nýársávapi forsetans talaði hann um alnetsvegi. Það líkar mér vel. Ávarpið var almennt, en nokkuð gott. Raunar var umfjöllunin um vísindaframtíðina heldur lík því sem stendur í nýársleiðara Morgunblaðsins og afstaðan svipuð. En niðurlagið væmið.

 

Merkustu tíðindi aldahvarfanna? Án efa afsögn Jeltsíns Rússlandsforseta og forsetadómur Pútkins. Hann er enn lokuð bók. Getur verið að Rússar séu að koma sér upp einhverjum kjarnorkunapoleon, eins og hann líkist þeim gamla í útliti, a.m.k. áður en Napóleon fór að fitna. Það kemur í ljós.

 

Síðasti draumur minn á síðustu öld eða síðasta árþúsundi eða síðasta ári, svo að maður sé ekki að blanda sér í rifrildið um upphaf nýrrar aldar, fjallaði um það, að ljón og tígrisdýr voru að glefsa í mig og mér leið heldur báglega þangað til ég vaknaði og losaði mig við þennan draum, eins og hver önnur leiðindi eða óþægindi.

En af hverju dreymdi mig þetta?

Hver veit það?

Það skiptir svo sem ekki máli fyrst maður getur hlaupið frá því þarna í draumnum og látið sem ekkert sé. En ekkert tilefni var til þessa draums, svo ég viti, og bezt gæti ég trúað að ljónin og tígrisdýrin væru einfaldlega rándýrin í minni eigin sál; rándýr undirvitundarinnar; rándýrin sem hver maður þarf að glíma við og temja en tekst misjafnlega.

 

Hef verið að lesa nokkra vestra eftir Elmore Leonard og haft misjafna ánægju af, einnig Bette frænku, skáldsögu Balzac frá 5. áratug síðustu aldar, en styrkur hennar liggur ekki í efninu, heldur samtölunum; minnir að því leyti á samtalsflækjurnar í Vanity Fair sem ég átti erfitt með að tileinka mér. Í þessum bókum eru allir símalandi, en svo er guði fyrir að þakka, að samtölin eru góð. Það er fremur undantekning í skáldsögum en regla.

Og nú er ég að lesa sögu sem byggist ekki á slíkum samtölum, heldur tengslum við brezku skáldkonunu Virginiu Woolf, The Hours eftir Michael Cunningham, en bandaríski gagnrýnandinn frægi Richard Eder, sem hefur fjallað svo fallega um ljóðin mín á ensku, segir að þessi saga búi yfir einlægni og einstæðri fegurð. Ég er sammála því, þótt enn eigi ég eftir lokasprettinn.

 

Kvöldið

Fór aftur í göngutúr og nú með Ingó. Kom við á Sólon Íslandi. Fékk mér cappuccino með koníakslögg. Yndislegt veður. Fórum heim og hlustuðum á brezku söngkonuna Shöru Brighten, hún varð fræg í Óperudraugnum á sínum tíma. Mig minnir hún hafi sungið, þegar við sáum söngleikinn í New York. Þessir tónleikar í sjónvarpinu voru eftirminnilegir.

 

2. janúar, sunnudagur

Í fyrramálið skreppum við líklega austur á Selfoss og fáum okkur síðdegiskaffi. Steingeitin ætlar að flýja afmælið sitt, það er henni líkt. Það er líka komið nóg af afmælum. Þegar ég var drengur hélt ég yfirleitt ekki upp á afmælið mitt. Þó man ég eftir afmælinu þegar ég var fjórtán ára, 3. janúar 1944. Þá fór ég með pabba og Gústa Mark á Blóð og sand. Hún var bönnuð innan 14 ára, svo ég var löglegur bíógestur. Það var einn mesti áfangi æsku minnar. Svona rómantískur harmleikur átti vel við mitt rómantíska upplag. Samt er ég allra manna hversdagslegastur, hvernig getur þetta eiginlega farið saman? Einkennilegt hvernig náttúran fer að því að búa til mann, allt notað - og svo vex hann úr andstæðum sínum og verður allur í dauðanum.

Loksins þá!

 

3. janúar, mánudagur

Logn veðus, bjart. Fjögurra stiga frost. Trén í garðinum eins og eilífðin, haggast ekki. Fuglarnir flögra við himin.

Það gerist ekkert, það hefur aldrei neitt gerzt.

Stórt hvítt ský í suðri eins og heilagur andi sé að búa sig undir nýja tilskipun á nýrri öld.

 

Kvöldið

Skruppum uppúr hádegi austur á Selfoss. Það var hríð í Reykjavík en fagurt og bjart veður fyrir austan. Á heimleiðinni skall hann á með hríðarkófi. Tókum upp konu sem þurfti að komast til Reykjavíkur. Það kom í ljós að hún hafði verið gift bróðursyni Ragnars í Smára, syni Gísla Jónssonar í Mundakoti. Konan var kurteis, en sérkennileg. Hún sagði að móðir Ragnars hefði aldrei farið út fyrir sýslumörkin, hún hefði heitið því ung og staðið við það. Hún sagði einnig að Gísli, tengdafaðir sinn, hefði fengið rýrnunarsjúkdóm. Það vissi ég reyndar. Ég sá hann einu sinni fyrir margt löngu, hann var rýr og tálgaður, en bar sig vel. Konan sagði að Gísli hefði látið binda á sig ljáinn. Einhverju sinni spurði kona nokkur Gísla, hvernig honum liði. Hann talaði aldrei við hana eftir það!

Það var einkennilegt að hlusta á þessa ókunnugu konu sítalandi í bílnum þarna í hríðinni á heiðinni. Það var eins og draumur. Og svo fór hún út í Árbæjarhverfi, hvarf eins og landið í kófinu. Og gekk inní veruleikann, kaldan og hryssingslegan. Minnti á manninn sem Ragnar tók upp á Hellisheiði, sællar minningar. Hann var með hnakk. Þegar þeir komu til Reykjavíkur, var maðurinn horfinn úr bílnum, en Ragnar geymdi hnakkinn sem táknlegan vitnisburð um þetta óskiljanlega undur.

 

Hef fengið skeyti og blóm, hef fengið nokkrar fallegar hugsanir og er þakklátur fyrir það. Fór einn í Kristskirkju klukkan sex. Gekk einnig dálítið úti í snjónum, gekk inní augu konu sem ég hafði hitt áður í löngu ortu ljóði.

Eða er það óort, ég veit það ekki.

 

Miðnætti

Borðuðum á Hótel Holti með sonum okkar og fjölskyldu. Ingó gaf mér tvær spólur með Victor Borge, sáum aðra þeirra, áður en við fórum að sofa. Borge er stórkostlegur skemmtikraftur, sá mesti um okkar daga, að ég held. Hann kann sér hóf. Fyndni hans er sprottin úr ræktaðri menningu, en ekki skolpræsum.

Menn eins og Borge eru náttúrulega algjörar andstæður leiðindapúkans, sem José Ortega y Gaset (d. 1955) segir að ræni okkur einveru án þess sjá okkur fyrir félagsskap! Campbell minnir á þetta í einum fyrirlestra sinna , Mann og goðsögn.

Borge er góður félagsskapur í heldur þunglyndislegum heimi.

 

Fékk þetta mikilvæga afmæliskvæði frá Jóhanni Hjálmarssyni:

 

Þögnin

Taki þögnin við

er ekkert orð,

enginn gáski, enginn leikur

aðeins þetta gula haustlauf,

(hve fagurt, hve margrætt,

óendanlegt, jafnvel lifandi).

 

Við sáum allt blasa við okkur.

Hið liðna vitjaði okkar.

Framtíðin var skammt undan.

Alls staðar var Samfélagið,

fráhrindandi, oftast viðbjóðslegt.

 

Okkur langaði til að ljóðið eignaðist rödd,

nýja, ekki staðnaða.

 

En það gerðist aðeins fátt.

Upp reis hversdagsleikinn,

allt hið sjálfhverfa, suðið

og þeir sem tortryggðu orðið og rödd skáldsins

stjórnuðu áfram fólkinu, landinu og hefðinni.

 

Þú stóðst einn girtur orðinu

og vildir gæða það merkingu.

"Gerðu það nýtt", kvað Ezra

sem menn hræktu á

og lokuðu inni í hænsnabúri.

 

- - -

 

Síðan tók þögnin við

en úr þungbúnu skýi

streymdi öðru hverju dálítill gáski,

fagur eins og haustlauf.

 

4. janúar, þriðjudagur

Sendi stjórn Árvakurs svofellt bréf:

"Við þessi aldahvörf sendi ég stjórn Árvakurs beztu kveðjur og þakklæti fyrir góðar gjafir í tilefni 40 ára ritstjóraafmælis míns á liðnu sumri og 70 ára afmælis nú eftir áramót. Met ég mjög þann hlýja hug sem að baki býr og þakka framúrskarandi samstarf við stjórnina um áratuga skeið. Á þetta samstarf hefur aldrei fallið skuggi og minnist ég sérstaklega þeirrar vináttu sem því hefur fylgt.

Glaður og reifur hef ég störf á þessu nýbyrjaða merkisári án nokkurra sýnilegra ellimarka.

Ef fram heldur sem horfir verð ég eini ritstjóri í sögu Morgunblaðsins sem hverfur ekki frá blaðinu til annarra starfa, en Valtýr lézt sem ritstjóri þess.

Ég segi án sýnilegra ellimarka þótt ég viti að sú fullyrðing gæti verið fyrstu ellimörkin, en um það eru aðrir dómbærari en ég.

En hvað sem því líður þá er þetta bréf einungis ritað í þakklætis skyni og fylgja því góðar óskir og von um farsælt ár stjórn Árvakurs og Morgunblaðinu til handa.

Starfslok eru enn langt undan.

Vináttusamlegast,

Matthías Johannessen

 

Fékk uppúr þrettándanum sent svofellt kvæði, ágætt, eftir Kristján Karlsson - nærgöngult afskiptaleysi finnst mér eftirminnilegt:

 

Hótel

Þetta hús er reist í auga vindsins

og gestir þess tómlátt fólk

í leit að afskiptaleysi

 

sumarfegurðin fer að vísu ekki leynt

hún er opinská eins og nágranni

í hæfilegri fjarlægð

andvaralaust

vor kemur líka á þessar slóðir,

hér eru haust þegar haustar

 

en það er veturinn sem gerir sig

heimakominn og kuldi í tómu húsi er

afskiptaleysi eins og það verður

nærgöngulast.

 

Í bréfi sem fylgir kemst K.K. svo að orði:

5.1.2000

Kæri vinur.

Ég las aðdáanlegan synthesis ykkar Jónasar um Jón Sighvatsson og afsakaðu að ég var ekki búinn að því um daginn þó að ég hefði lesið ýmislegt annað í bók þinni. Ég skil aðdáun þína á kvæðinu, ég hafði víst séð það ofmikið fyrir mér sem ek. retórískt "dæmi"( sem mér, og að því er virðist flestum hefir einhv. veginn sést yfir hingað til en nú er það ekki lengur hægt).

Og víst er ég ósammála þessum sérvitringi sem þú vitnar til og finnst Jónas ofmetinn. Hvernig ætti það að vera ef að er gáð? Sá sem yrkir ein átta x) kvæði eins og beztu kvæði hans er auðvitað hið mesta og bezta skáld. x) Meira seinna - og þakka þér fyrir.

K.

x) níu meinti ég!

x) og ekkert nöldur fær dregið úr því.

P.s. Með þessum 9 (áður 8) tel ég auðvitað þýðingar og þá verða þau kannski fleiri. M.ö.o. er Jónas sjálfur óþýðanlegur nema kannski á eitt mál..? Má ég seinna við tækifæri rökstyðja þetta og gera því skóna um leið hvers vegna hann þýðir svona vel. Það kemur erfiðleikum að þýða hann mikið við, að ég held. - K.

 

12. janúar, miðvikudagur

Fundur í Rotarý um uppruna Íslendinga, fornleifar sem benda allar til Noregs, heimildir sem benda þangað einnig, gena- og mannfræðirannsóknir sem benda til blandaðs uppruna, en þó einkum til þess skilst mér að karlar séu einkum komnir frá Noregi, en nokkuð há hlutfallstala kvenna frá Bretlandseyjum, eða 30-40%. Og svo þarf að taka herólana með í reikninginn sem mögulega forfeður víkinga í Noregi og Svíþjóð og eins konar efnivið mikilvægra goðsagna og loks hið sérstæða umhverfi Íslendinga, sbr. fjórðungi bregður til fósturs, sem hefur að sjálfsögðu mótað okkur í tímanna rás.

Við tölum norræna tungu og þar eru því rætur okkar, sem sagt einkum norrænar, en þó eitthvað blandaðar. En vonandi verður þessi gáta aldrei ráðin til fulls. Dularfulli þátturinn er okkur jafnnauðsynlegur og gyðingum. Ef það verður sannað að guð eigi enga aðild að Biblíunni, flosnar ísraelska þjóðin upp. Forsendur hennar er guðlegur innblástur sem hún trúir á. Þannig megum við aldrei glata mystikkinni, það er í henni sem við höfum lifað, einkum í skáldskapnum, og án hennar munum við deyja. Það er nóg af "staðreyndum" samt! Eða "sögulegum staðreyndum".

 

13. janúar, fimmtudagur

Ég hef verið spurður um, hvort ég hafi séð kvikmyndina Englar alheimsins. Ég svara því neitandi, Ekki enn!

Nú, hvenær ætlarðu að sjá hana? er sagt.

 Við tækifæri, segi ég. Ég hef lesið bókina og eiginlega dugar það.

Það eru margir sem hafa ekki lesið bókina og finnst það óþarfi. Kvikmyndin sé mikilvægari.

Ég sagði við nokkra vini mína í dag, Það hefur lengi verið í tízku að gera kvikmyndir eftir skáldsögum, þær eru oft vel gerðar, en þó oftast eins og efnið í spólunni.

 Nú, hvað áttu við? Efnið í spólunni?

Já, úr einhvers konar plastfroðu.

Ég fæ bágt fyrir svona fullyrðingar. Það er gerð krafa til þess að bæði mér og öðrum þyki kvikmyndir eins konar toppur á kransakökunni. Skáldsögur séu langar, taki tíma og þvælist fyrir. Nútíminn sé öld myndarinnar.

Það er að vísu rétt - en ekki hvaða myndar sem er.

Ég sagði í dag  að þessar kvikmyndir upp úr skáldsögum minntu mig helzt á kjötsúpu, þær eru einhvers konar upphitað skáldsagnaefni.

 Nú, en þykir þér ekki kjötsúpa góð?

 Jújú, en upphituð kjötsúpa?

Hún er ágæt, segi ég.

Og bezt þegar hún er tveggja eða þriggja daga gömul, sögðu þeir í hádeginu í dag.

 Það má vera, sagði ég.

 Þarna sérðu, sögðu þeir. Kvikmynd sem er upphituð skáldsaga er oftast betri en þær skáldsögur sem nú eru skrifaðar, fullyrtu þeir af hjartans einlægni.

Ég gafst upp.

Þarna sérðu, sögðu þeir sigri hrósandi. Þú verður að finna einhverja aðra líkingu, kjötsúpan dugar ekki.  Kvikmynd sem er unnin upp úr skáldsögu er yfirleitt betri en fyrirmyndin.

Ég mótmælti því en komst ekki upp með moðreyk.

Þú verður að leita í stóru klassísku skáldsöguna til að líkingin dugi, sögðu þeir - en samt verðurðu að miða við eitthvað annað en kjötsúpu því að gömul kjötsúpa, upphituð, er betri en ný!

 

11. janúar, þriðjudagur

Ingólfur aftur til Edinborgar; tómlegt.

 

13. janúar, fimmtudagur

Fórum í fimmtugsafmæli Valgerðar Bjarnadóttur. Það rifjaði margt upp frá gömlum tíma og flestir sem þar voru minntu á allar þessar margbreytilegu skútur sem einu sinni voru undir fullum seglum, en liggja nú að mestu við akkeri. Og það er tekið að fjara undan þeim.

Einu sinni fórum við Valgerður á báti yfir Þingvallavatn. Þá skall hann á með hvössum vindi og ég átti fullt í fangi með að hemja bátinn.

Hanna sagði mér síðar að Bjarni hefði verið órólegur og staðið með kíkinn í stofunni á konungshúsinu, horft út um gluggann og fylgzt með okkur þarna á úfnu vatninu þar til við komum að landi.

Þá létti honum.

En þannig er líklega fylgzt með okkur, án þess við vitum. Einhver stendur við gluggann og horfir út úr kikkertglasinu. Einhverjum er líklega ekki sama, hvernig okkur reiðir af.

Og þannig komum við öll einhvern tíma að landi. En þegar þar að kemur er harla ólíklegt að við þekkjum ströndina.

 

17. janúar, mánudagur

Sá af tilviljun í gærkvöldi á Skjá 1 rifildi Jóns Steinars Gunnlaugssonar og Marðar Árnasonar um Ólaf Ragnar og forsetaembættið. Ég er sammála því sem Jón Steinar segir um pólitíska fortíð Ólafs, að hann hafi verið umdeildur og illvígur valdamaður og svifizt einskis, en skipti svo allt í einu um föt eins ósannfærandi og það var; að það var í raun og veru óskammfeilni af honum að ætlast til þess að andstæðingar hans gætu sameinazt um hann í þessu embætti, enda hefur það ekki orðið, þótt embættið fái 80% jákvæða niðurstöðu í skoðanakönnunum. Ólafur var pólitískur fantur og fór stundum offari og ekki hægt að bera hann saman við Ásgeir Ásgeirsson að því leyti. Miklu fremur Hriflu-Jónas sem hafði vit á því að gefa ekki kost á sér í forsetaembættið eins og ég hef víst nefnt einhvern tíma áður. En fólk vill víst frið um þetta valdalitla embætti og sameiningartákn þjóðarinnar.

 

Við Styrmir borðuðum í menntamálaráðuneytinu með Birni Bjarnasyni. Björn afslappaður, indælt samtal. M.a. talað um bessastaðavaldið og tengsl Jóns Ólafssonar við Ólaf Ragnar Grímsson og Reykjavíkurlistann. Ekkert nýtt annað en það að forsetinn er sagður hafa fjarlægzt Jón enda ónauðsynlegur að verða. Vitum þetta þó ekki fyrir víst. Tilkynnt var fyrir helgi að kosningaskuld Ólafs Ragnars hafi verið 43 milljónir minnir mig og hafi hann sjálfur borgað tíunda hlutann. Ósagt hver greiddi afganginn.

 

Ódagssett

Þegar við gáfum út Morgunblaðið-2000 í tilefni af aldahvörfum - en blaðið kom út á afmælisdaginn minn mánudaginn 3. janúar - ritaði ég inngang sem við kölluðum Fylgt úr hlaði. Þar er gerð dálítil grein fyrir þessu blaði en það átti m.a. að minna á fjölbreytt efni þessa sterka miðils gegnum tíðina. Ég hafði ekki sízt áhuga á því að gefa til kynna hve Morgunblaðið hefði sinnt vel tengslum við útlönd og erlendar fréttir á forsíðu væru þannig engin tilviljun, heldur meðvituð tilraun til að minna á að við lifum í stórum heimi og höfum ekki lengur asklok fyrir himin. Af þeim sökum valdi ég frásagnir mínar um komu Ben-Gurions hingað til lands og þá einnig samtalið við Ellu Fitzgerald og í myndatextum aðrar ábendingar um þessi sömu erlendu tengsl. Þá er einnig minnt á Krjúsjeff og kalda stríðið og sterk tengsl Morgunblaðsins við þennan örlagatíma, birt samtalsgreinin við Elenu, dóttur einvaldans, minnt á samtal mitt við Louis Armstrong og nokkur atriði önnur.

Í formálanum segir m.a.: "Það styngi í stúf nú á dögum að segja í fyrirsögn að talað hafi verið við Elenu, dóttur Krjúsjeffs, eða Nasser hefði verið hæfastur Arabaleiðtoga eins og samtalið við Ben-Gurion, forsætisráðherra Ísraels, er kynnt, samt lýsti hann því yfir að hann væri reiðubúinn að hitta Egyptalandsforseta og þannig varð þetta fréttasamtal í Morgunblaðinu að heimsfrétt. Þá birtist einnig í Morgunblaðinu frásögn af Þingvallaför Ben-Gurions og stefnumóti þeirra Ólafs Thors þar, en hún er ekki endurprentuð hér, þótt sá atburður hafi eins og ýmislegt annað sem hér vantar, verið harla minnisstæður og á margan hátt sögulegur. En það vörðubrot er á sínum stað á þessari löngu vegferð Morgunblaðsins um þessa svipmiklu öld. En á þessum erfiðu dögum kalda stríðsins, þótti það nógu fréttnæmt að hitta dóttur Krjúsjeffs, sovézka einfaldsins, og það notað í fyrirsögn, þótt Elena skýrði frá þeim merku tíðindum, að foreldrar hennar hefðu áhuga á að heimsækja Íslands, ef þau kæmu því við. Samtalið við Elenu fékkst vegna persónulegra tengsla fréttamanns við sovézka túlkinn, Vladimir Jakob, sem var með í förinni.

Þá þóttu ummæli Ben-Gurions um Nasser óvænt og raunar einstæð og nægilegt tilefni til fyrirsagnarinnar."

Margir slíkir stórviðburðir sóttu Ísland heim á kalda stríðs tímanum og fylgdist Morgunblaðið rækilega með þeim öllum, hér í blaðinu voru t.a.m. samtöl við Furtsevu, menntamálaráðherra Sovétríkjuanna, Mikojan, aðstoðarforsætisráðherra, Gromýkó, utanríkisráðherra, fyrsta geimfarann, Gagarín, og ég sótti heimssögulegan fréttamannafund með Krjúsjeff á sínum tíma (1960), skýrði frá honum í blaðinu og var lýsing mín á því sem gerðist birt í einu af páskablöðum Morgunblaðsins. Bjarni Benediktsson sagði við mig að á þessum fundi hefði Morgunblaðið verið betra en heimspressan.

Allt þetta skrifaði ég sjálfur á sínum tíma og mig minnir ég hafi sett það í einskonar dagbók sem birt var í Hugleiðingum og viðtölum.

Þá er minnt á að í Morgunblaðinu hafi birzt viðamikil samtöl við ýmsa erlenda listamenn sem helzt hafa komið við sögu á öldinni eins og Arthur Miller, William Faulkner, Ellu Fitzgerald, Louis Armstrong, Menuhin, W.H. Auden, Steven Spender, E. Alby og mörg samtöl við andófsmanninn og listamanninn Ashkenzy, auk annarra samtala við lista- og andófsmenn á borð við Brodský, Zinjavský, Rostropovits, Tarsis og Búkovský. Sjálfur skrifaði ég öll þessi samtöl á sínum tíma, eða frásagnir, og er mest af því sem ekki var birt í Hugleiðingum og viðtölum prentað í ritgerðasafninu Félaga orð. Þar eru einnig ljóð frá þessum tíma og ýmislegt annað.

Greinin um Elenu, dóttur Krjúsjeffs, birtist í Morgunblaðinu 1969 og er svohljóðandi:

"Dætur Krúsjeffs, Júlía, eiginkona Gontars framkvæmdastjóra Kiev-ballettsins, og Elena, skruppu í gærdag í stutta flugferð með landhelgisflugvélinni, og var m.a. flogið yfir Surt. Ýmsir aðrir gestir voru með í ferðinni, sem tókst ágætlega að því leyti að eyjan sást vel og Surtur lét talsvert á sér kræla. Síðan var flogið yfir landið og aftur til Reykjavíkur, þar sem lent var skömmu eftir hádegið.

Fréttamaður Morgunblaðsins spurðist fyrir um það í gær, hvort hægt væri að hitta systurnar sem snöggvast að máli, en var sagt að þær mundu vera önnum kafnar við að skoða land og fólk. Meðal annars var ráðgert, að yngri dóttirin, Elena, færi upp að Gljúfrasteini, því Nóbelsverðlaunaskáldið hefði boðið henni í útreiðartúr um Mosfellssveitina. Var fréttamanni Morgunblaðsinð boðið að slást í förina uppeftir og tala við hana á leiðinni. Í bílnum voru auk þeira Vladimir Jakob, túlkur, og Gontar, mágur Elenu. Elena sagðist varla treysta sér til að eiga blaðaviðtal í bíl, því henni liði ekki vel, hvorki í bílum né flugvélum, eins og greinilega hefði komið fram fyrr um daginn. Við spurðum hvað hefði gerzt í flugferðinni og þá svaraði hún: „Ég er ekki ennþá búin að ná mér eftir flugferðina, því ég var svo lasin þegar flogið var yfir eldfjallið.“
„En hvernig leizt yður á Surt?“ spurðum við.

Hún brosti eins og hún væri fegin því að Surtur væri liðið ævintýri í lífi hennar. Hún sagðist lítið sem ekkert hafa getað notið útsýnisins úr flugvélinni eða haft þá ánægju af ferðinni sem til stóð.

Mágur Elenu var aftur á móti ekkert miður sín. Hann lék á als oddi eins og venjulega og alla leið upp að Gljúfrasteini hafði hannekki við að biðja fréttamann Morgunblaðsins að skila þakklæti til ýmissa aðila hér á landi. Hann minntist á forsetann og ríkisstjórnina, Þjóðleikhúsið, Kristin E. Andrésson, Halldór Laxness og Birgi Thorlacius.

„Af hverju eigum við að senda Birgi þakklæti?“ spurðum við.

„Vegna þess að hann stóð við hliðina á Elenu þegar hún fékk laxana í Elliðaánum í gær,“ svaraði hann.

„Nú, hefði hún ekki getað dregið laxinn sjálf?“ spurðum við.

„Jú, en....“

Elena hafði fylgzt með því sem fram fór, hún sneri sér við í sætinu og skaut inn í: „Ég hafði mjög gaman af að draga laxinn, ég var ekkert taugaóstyrk,“ sagði hún. Og svo bætti hún því við, að hún hefði aldrei fyrr veitt fisk, „en hver veit nema ég reyni það einhvern tíma aftur,“ sagði hún, og það var augsýnilegt að Elliðaárferðin hafði ná tilgangi sínum. Það var eins og dálítill sólargeisli brytist undan skýjaþykkni, þegar minnzt var á árnar og laxveiðina. Það leyndi sér ekki að hún var búin að fá „bakteríuna,“ enda sagði Þjóðviljinn í gær – og allir vita, að Þjóðviljinn er ekki að velta sér upp úr smámunum – „reyndir veiðimenn sögðu, að hún myndi „fljótt koma til“.“ En Elena sjálf var ekert hátíðleg yfir þessu, hún sat hin rólegasta í framsætinu með þykku gleraugun sín og virti fyrir sér fjöllin.

„Hvernig lízt yður á landið?“ spurði fréttamaður blaðsins. „Höfðuð þér nokkuð heyrt af því áður?“

„Já,“ svaraði Elena Krúsjeffsdóttir. „Ég hafði gert mér í hugarlund hvernig landið liti út, en nú hef ég séð það með eigin augum og það hefur ekki valdið mér vonbrigðum. Áhrifin hafa verið góð og þægileg.“

„Og hvað finnst yður fallegast af því sem þér hafið séð hér á landi?“

„Gullfoss,“ sagði Elena án þess að hugsa sig um. „Mér finnst Gullfoss tignarlegastur og fallegastur.“

„Fannst yður erfitt að veiða lax?“ spurðum við.

„Nei.“

„Hún var mjög róleg,“ skaut Gontar inn í, „en ég var taugaóstyrkur, þegar hún setti í stærsta laxinn. Auðvitað missti hún hann. Hann strikaði niður ána og út í ósinn og þar stóð einhver ljósmyndari, sem var lítill veiðimaður og gat ekki náð honum, og auðvitað missti hún hann svo.“

„Var hún ekki leið yfir því?“

Elena hristi höfuðið. Hún er augsýnilega mjög rólynd stúlka og lætur ekkert „fara í taugarnar á sér“ eða koma sér úr jafnvægi. Líklega er hún líkari móður sinni en föður sínum að því leyti. Og svo hefur hún ekki eins gaman af að tala og hann.

Gontar sagði að Jakob túlkur væri mjög slæmur veiðimaður. Aftur á móti þýddi hann ágætlega bækur úr íslenzku. Við spurðum Elenu enn að því, hvað hefði komið henni mest á óvart á Íslandi, að Gullfossi undanskildum. Hún sagði:

„Ég hef mest hrifizt af gestrisni fólksins og náttúrufegurðinni. Kannski er ekki hægt að segja, að það hafi komið mér á óvart, en hvort tveggja er skemmtilegt ævintýri.“

„Voruð þér hræddar þegar þér fluguð yfir Surt?“ spurðum við varfærnislega.

„Nei, ég var bara veik, það er allt og sumt.“

„Gaus Geysir meðan þér stöldruðuð þar við?“

„Nei,“ svaraði hún stutt og laggott. Og það var ekki eins og sá gamli syndaselur og hrekkaljómur hefði haft nein sérstök áhrif á hana. En Strokkur gaus.

Við fórum út í aðra sálma. Við vorum á leiðinni heim að Gljúfrasteini og nú átti hún að fá að fara á bak íslenzkum hesti og því ekki úr vegi að spyrja, hvort henni þætti gaman á hestbaki. Hún kvað það vera. Hún sagði, að foreldrar sínir ættu búgarð fyrir utan Moskvu. „Þar eigum við marga vini,“ sagði hún, „og þeir bjóða mér oft og tíðum á hestbak. Mér þykir mjög gaman að fara í útreiðartúra.“ Að öðru leyti sagðist hún ekki hafa alizt upp í sveit. Hún þekkir raunar lítið til sveitalífsins og til dæmis hefur hún ekki komið í samyrkjubú, svo orð sé á gerandi. Okkur skildist, að þessi dóttir sovézka forsætisráðherrans væri borgarbarn fram í fingurgóma, en hefði gaman af þeim lystisemdum sem fögur náttúra og sveitalíf hafa upp á að bjóða.

Við spurðum hana næst að því, hvort henni hefði þótt gaman af að fara með foreldrum sínum til Norðurlanda. Hún svaraði því játandi og sagðist hafa haft mikið yndi af ferðalaginu.

„Hverjum líkjast Íslendingar mest?“ spurðum við.

„Norðmönnum,“ svaraði hún hiklaust. „Norðmenn og Íslendingar eru kannski dálítið minna glaðir en Danir og Svíar, en ég hef á tilfinningunni, að þeir séu áreiðanlegri. Það er hægt að treysta því sem þeir segja.“

„Eruð þér ekki orðnar þreyttar eftir ferðalagið?“

„Jú,“ sagði Elena ákvðið og sneri sér enn við í sætinu. Það var hægt að sjá að hún naut sín ekki til fulls. Hún var talsvert tekin til augnanna og allþreytuleg. Þegar við komum að Grafarholti benti hún á skýin framundan og sagði aðeins eitt orð: „Rigning.“ En svo þegar við komum lengra upp í Mosfellssveitina var komið sólskin og hlýr andvari, og þá sögðum við til að hressa upp á skapið og andagiftina:

„Nú er komin sól.“

Sú athugasemd fékk heldur daufar undirtektir. Þeir virðast nefnilega ekki kalla allt sól í Sovétríkjunum.

Svo var förinni haldið áfram, og samtalinu. Jakob túlkaði eins og hershöfðingi, enda munaði minnstu að hann næði þeirri tign í stríðinu. Gontar stríddi honum og sagði að hann væri lítill hestamaður en Jakob sagist skyldu sýna honum það, hann hefði verið riddaraliðsforingi í lok síðari heimsstyrjaldar og setið sína klára með sæmd á vígstöðvunum, bæði í Póllandi og Þýzkalandi. Þeir gerðu að gamni sínu um þetta og köstuðu bröndurum á milli sín, grófum og hrikalegum, og þá komumst við loksins að merkilegri niðurstöðu: Jakob Vladimir túlkur hefur lært íslenzku af Þjóðviljanum. Að hugsa sér, húmor Magnúsar Kjartanssonar er orðinn útflutningsvara. Um þetta hugsuðum við stundarkorn, meðan þeir voru að gantast þarna í aftursætinu, en Jakob fékk ekki stundlegan frið. Við spurðum ungfrúna:

„Þykir yður ekki leiðinlegt að hafa alltaf á eftir yður lögregluþjóna og blaðamenn?“

Hún svaraði ofur rólega:

„Nei, það hefur engin áhrif á mig. Ég reyni bara að fela mig bak við eldri fjölskyldumeðlimina.“

Þetta var nóg til að þagga niður í Gontar. Hnan baðaði út höndunum og sagði við mágkonu sína: „Nei, þetta geturðu ekki sagt, nú ertu búin að setja alla ábyrgðina á mig.“

Hún einungis kinkaði kolli til samþykkis. Og nú var henni farið að líða betur í bílnum. Surtur var orðinn fjarlægt og heldur óskemmtilegt viðlag við Íslandsreisuna, brátt mundi hann vonandi gleymast algerlega, og allt hans hafurtask.

Við vorum að nálgast Gljúfrastein og það var kominn tilhlökkunarsvipur í andlit Elenu. Hún sá fyrir sér hesta með fagurbúnum reiðtygjum – og hún mundi þeysa eftir sléttum grundum, vera frjáls. Þannig var svipurinn sem var kominn í andlit hennar. „Ég hlakka til að fara á hestbak,“ sagði hún, og fór að taka betur eftir landslaginu, fjöllin urðu hlýrri, grasið grænna og vinalegra. En aumingja Gontar sagði einungis: „Ég get víst ekki farið á hestbak, líklga er enginn hestur til á Íslandi svo stór að hann beri mig.“

Það var stutt eftir í hlað, og nú var hver síðastur að spyrja Elenu Krúsjeffsdóttur nokkurra spurninga í viðbót. Við vorum því fljótir að skjóta spurningum inn í glensið og gamanið. Við spurðum, hvaða mynd Elena myndi fara með af landinu.

„Eins og ég sagði,“ svaraði hún, „átti ég sæmilega mynd af því, áður en ég kom, en nú er hún skýrari.“

„Hvenær var ákveðið að þið færuð til Íslands?“

„Það var ákveðið áður en við fórum í Norðurlandaferðina. Þá var mikið talað um Ísland, ferðin vegin og metin fram og aftur og svo gáfu pabbi og mamma okkur leyfi og sögðu að við mættum fara til Íslands. Þau hafa áreiðanlega bæði áhuga á að skreppa til Íslands, skoða landið og kynnast fólkinu og við verðum að hafa okkur allar við, þegar við förum að segja þeim frá ferðalaginu. Auðvitað segjum við þeim allt sem gerzt hefur.“

„En hvað um laxinn?“

Jakob skaut inn í að Elena mundi taka hann með sér og hann yrði étinn við matarborð Krúsjeffs á föstudaginn kemur. „Og þá verður mikil veizla,“ bætti Jakob við. En við hugsuðum: Svo þetta átti fyrir Elliðaárlaxinum að liggja.

„Hafið þér verið aldar strangt upp?“ spurðum við.

„Af hverju spyrjið þér að því?“

„Vegna þess að hún sagðist hafa þurft að spyrja foreldra sína að því, hvort hún mætti fara til Íslands.“

En Elenu þótti sjálfsagður hlutur, að spyrja foreldra sína. Hún er sem sagt mjög vel upp alin og fjölskylduböndin sýnilega sterk.

Og svo bætti hún við:

„En það er ekki svo auðvelt að komast til Íslands.“

„Hafið þér áhuga á stjórnmálum?“

„Hjá okkur hafa allir áhuga á stjórnmálum. Það er ekki hægt að komast hjá því að lesa blöðin, og þau eru full af pólitík. Auðvitað verð ég að fylgjast með stjórnmálum og hafa áhuga á þeim eins og allir aðrir í landi okkar.“

„En hvernig líkar yður stjórnmálin á Íslandi?“

Hún vildi fátt um þau segja, og við vorum spurðir hvað við meintum með þessari spurningu. „Mundi ekki áhugi ykkar á pólitík svo sterkur, að þið munduð heldur kjósa að Ísland væri kommúnistískt land?“

„Það kemur okkur ekkert við,“ svaraði ungfrú Elena, „hvaða pólitík er hér tíðkuð. Fólkið sjálft velur hvers konar fyrirkomulag það vill hafa. Ég er gestur og mér dettur ekki í hug að fara að segja að mér líki illa það sem fólkið hefur valið.“

Síðan fór hún að segja okkur frá blómunum, sem hún ætti heima, yndislega fallegum og alla vega litum blómum, og hún hlakkaði mikið til að koma heim og hirða um þau. Einhvern veginn höfðum við allan tímann á tilfinningunni, að ungfrúin væri með heimþrá, þó hún reyndi að bæla hana niður. Það brá fyrir söknuði í andliti hennar, en svo birti upp aftur og við fórumað huga að því hvað hún hefði séð. Á hlaðinu á Gljúfrasteini stóðu fallegir hestar og biðu knapa sinna. Gestunum var heilsað með hlýju brosi. Þeir fóru inn og skiptu um föt og stuttu síðar kom Elena aftur út í hvítri reiðblússu. Nú brosti hún, og þegar frú Auður spurði hvort hún vildi ekki fá hanzka, svaraði hún á góðri ensku þessum lakonísku orðum: „Ég ríð aldrei út með hanzka.“

Svo var farið á bak og riðið út í íslenzku sólina og sumarið."

 

Samtalið við Ben-Gurion birtist í Morgunblaðinu 1962, svo og frásögnin af heimsókn þeirra hjóna í Þjóðminjasafn Íslands (14. sept.) og Þingvallaheimsókn Ben-Gurions nokkru síðar, en þá hittust þeir Ólafur Thors á þessum fornhelga stað og áttu eftirminnilega stund saman. Þessu ævintýri lýsti ég daginn eftir í Morgunblaðinu, en samtalið við Ben-Gurion er svohljóðandi:

"Samtalið við David Ben-Gurion átti sér stað í Ráðherrabústaðnum. Forsætisráðherrann var hlýr og viðfelldinn í viðkynningu og sagðist skyldu leysa úr öllum spurningum eins og hann bezt gæti. Hann talaði lágt, en ákveðið og af bjargfastri sannfæringu.

„Þér voruð fæddir í Póllandi, herra forsætisráðherra. Hvaða tilfinningar berið þér í brjósti til þessa gamla fæðingarlands yðar?“

Án minnstu umhugsunar svaraði Ben-Gurion. „Ég var fæddur í þeim hluta Póllands, sem var partur af Rússlandi keisaratímabilsins. Þá gerðu Rússar allt sem þeir gátu til að merkja sér landið og setja rússneskt yfirbragð á allt þjóðlífið. Mér fannst ég aldrei heyra til Póllandi eða Rússlandi, heldur leit ég á Palestíu sem mitt land og Ísraelsmenn sem mína þjóð. Ég vissi líka miklu meira um Ísrael en Pólland eða Rússland. Ástæðan var sú, að fyrsta bókin sem ég lærði var Biblían, og hún hafði djúp áhrif á mig.“

„Hún hefur verið yður leiðarstjarna?“

„Já, ekki aðeins mér heldur öllum Gyðingum í þúsundir ára, séstaklega eftir að þeir dreifðust um víða veröld. Ég setti traust mitt á að uppfyllt yrði það loforð Biblíunnar, að við mundum aftur fara heim til Ísraels. Sem barn dreymdi mig um að komat heim og þegar ég var orðinn fullorðinn, ákvað ég að fara og gera það.“

„Var það nokkuð sérstakt í Biblíunni sem hafði meiri þýðingu fyrir yður en annað?“

„Fyrst og fremst það sem Guð sagði við Abraham, Börnum þínum hef ég gefið þetta land. Vit það fyrir víst að niðjar þínir munu lifa sem útlendingar í landi sem þeir eiga ekki. En fólkið kom aftur. Í þúsund ár hefur þetta loforð verið vegvísir okkar og nú hefur því verið fullnægt. Og ég hef alltaf verið þess fullviss, að svo mundi fara.“

„Kona yðar nýtur mikilla vinsælda hér á landi.“

„Já, ég á góða konu og milli okkar ríkir kærleikur.“

„Hún hefur verið yður hjálparhella í erfiðu starfi.“

„Já, hún hefur lagt sig fram um að ég gæti sinnt þeim störfum, sem lögð hafa verið á herðar mér fyrir land mitt og þjóð. Hún hefur séð um heimilið, hún hefur séð um börnin og ég hef séð um hana.“

„Þér eruð þá þeirrar skoðunar að góð kona sé mikill styrkur hverjum stjórnmálamanni?“

„Já. En ekki aðeins hverjum stjórnmálamanni, heldur hverjum manni.“

„Í Þjóðminjasafninu um daginn minntist ég á Jesú Krist við konu yðar. Hvað segið þér um hann, herra forsætisráðherra?“

„Hann var aðeins góður Gyðingur eins og margir aðrir.“

„En orð hans í Nýja Testamenntinu?“

„Þegar hann var uppi í Gyðingalandi, voru þar margir trúflokkar og í bókum þeirra lesum við svipaða hluti og hjá Jesúm.“

„Trúið þér aðhann hafi verið sonur Guðs?“

„Nei.“

“En hann sagði það sjálfur?”

„Það hefur verið misskilið. Enginn góður Gyðingur getur sagt að hann sé sonur Guðs. Páll misskildi þessi orð Jesús og lagði í þau bókstaflega merkingu, Jesús var ekki þeirrar skoðunar sjálfur. Þegar hann sagði: Ég er Guðs sonur, átti hann við það sama og allir Gyðingar, þ.e. að Guð á himnum er skapari alls; hann er í öllu og alls staðar, var til fyrir sköpun heimsins og verður til eftir heimsendi, ef svo mætti segja. Eins og Guð skapaði alla hluti, þannig skapaði hann einnig Jesú Krist. Það var það sem Jesús átti við, þegar hann sagði þessi orð, en síðar hafa þau verið misskilin og rangtúlkuð. Við Gyðingar lítum ekki á Guð eins og einhvern efnislegan Guð. Guð okkar sést ekki, samt er hann alls staðar. Þetta var einnig Guð Jesús Krists. Páll postuli tók orð hans of bókstaflega. Ég get fullvissað yður um, að það er á misskilningi byggt þegar fólk heldur að Jesús Kristur hafi talað um föður sinn á himnum eins og þér talið um foreldra yðar.“

„Og þér trúið á sama Guð og Jesú Kristur?“

„Já, það geri ég. Við erum öll sköpuð af Guði í þeim skilningi sem ég minntist á áðan, en hann er ekki faðir okkar eins og um væri að ræða föður og móður. Þetta er mín trú.“

„Hverjum augum lítið þér á spámennina og spádóma Biblúnnar? Trúið þér þeim?“

„Já, það geri ég. En það er misskilningur að halda, að spádómar Biblíunnar séu í því fólgnir að segja fyrir um óorðna hluti. Það sem gerir Biblíuna svo stórkostlega er fremur hitt, að spámennirnir skildu óskir og þarfir okkar fólks. Þeir vissu t.d. að í styrjöld tapa allir, bæði þeir sem sigra og hinir sem bíða ósigur. Þjóðirnar munu ekki lyfta sverði gegn náttúrunni, segja þeir, né heldur vilja þær heyja styrjaldir. Spádómar Biblíunnar eru í því fólgnir að skilja lögmál náttúrunnar. Spádómarnir anda djúpum skilningi á þörfum fólksins. Ef við lítum á ástandið í dag og virðum fyrir okkur þá stjórnmálaleiðtoga, sem einhvers eru megnugir, sjáum við, að allir tala þeir um frið og nauðsyn þess að halda frið hver við annan. Og ég vona að við öðlumst þennan frið, meðan við erum enn ofan moldar.“

Og svo bætti Ben-Gurion við. „Nei, nei, spádómarnir eiga ekkert skylt við kraftaverk, heldur eru þeir einungis skarpur skilningur á náttúrunni og þörfum fólksins.“

„Þér haldið þá ekki að í Biblíunni séu t.d. spádómar um blóðferil Adolfs Hitlers?“

„Nei, það held ég ekki.“

„Þér trúið á reisn mannsins og göfgi?“

„Já, það geri ég. Öll viljum við byggja nýtt land. Það er einhver þörf í okkur sem krefst þess, þó við séum ekki alltaf þeirri köllun trú.“

„Svo við snúum okkur að öðru, hr. forsætisráðherra, hvað vilduð þér segja um Nasser. Haldið þér að hann hafi þennan skilning á spádómunum?“

„Nei, það held ég ekki.“

„En hvað vilduð þér segja um hann?“

„Hann er mjög gáfaður maður og hæfur í starfi; sá leiðtogi Araba sem nú er hæfastur. Hann skilur samt ekki mikilvægi mannlegs frelsis og mannlegrar reisnar. Og hann trúir á einræði, treystir á her. Við Ísraelsmenn trúum því aftur á móti, að bezt sé að fólk velji sjálft og hafni; að það sé frjálst og geti óhindrað samið sín eigin lög; að fólkið ráði sér sjálft, en sé ekki þvingað. Við trúm að það njóti sín aðeins frjálst og óháð. Þetta skilur Nasser því miður ekki ennþá, en þeir dagar munu koma. Nasser er maður eins og við hin, oghann þarf að læra eins og aðrir.“

„Munduð þér vilja hitta hann?“ spurði fréttamaður Mbl.

„Já, ég er reiðubúinn að hitta hann og ræða við hann hvenær sem er,“ sagði Ben-Gurion með áherzlu. Og hann bætti við: „Mættu slíkar viðræður leiða til betri skilnings milli þjóða okkar.“

„En hvað vilduð þér segja um eldflaugarnar sem Egyptar hafa smíðað?“

„Þeir hafa fengið þýzka sérfræðinga til að smíða þær fyrir sig. Það er alvarlegt mál, en vonandi finnum við einhverja leið til að sigrast á þessari nýju hættu.“

Svo bætti forsætisráðherrann við: „Arabar standa okkur að baki. Þeir þurfa að menntast og þroskast og að því mun koma að þeir sjá svart á hvítu, að það sem gildir er ekki her og styrjöld, heldur friður. Við munum öðlast frið, en ég veit því miður ekki fyrir víst, hvaða dag það verður.“

Tíminn var naumur. Fréttamaður Mbl. ræddi aðeins við David Ben-Gurion í 15 mínútur og nú var komið að því að kveðja. En áður varpaði fréttamaðurinn fram þessari spurningu:

„Hvað vilduð þér segja um förina til Íslands. Hvernig lítzt yður á land og þjóð?“

„Drottinn hefur blessað ykkur með mörgum hlutum, ám, vötnum, hverum, þeir eru stórkostlegir! En eins og við, þurfið þið einnig að glíma við eyðimörk. Mikill hluti lands ykkar er ís og eyðimörk – eða ætti ég heldur að segja ís og eldur? Ætli það mundi ekki eiga betur við, því ég hef fundið þessar andstæður í lyndiseinkunn þjóðarinnar. Þið eigið hjarta með logandi eldi, en höðuð ykkar er fullt af ís.”"

 

Auk alls þessa skrifaði ég fjölmargar greinar frá Hafréttarráðstefnunni í Genf í apríl og maí 1975, en 1973 skrifaði ég grein um Edward Heath eftir að ég hafði kynnzt honum í kvöldverðarboði heima hjá Bjarna Benediktssyni. Og 1961 hitti ég Goldu Meir, sem þá var utanríkisráðherra Ísraels og skrifaði sérstaka grein um hana í páskablað Morgunblaðsins 1969.

Greinin um Heath er svohljóðandi:

Viðræður Ólafs Jóhannessonar, forsætisráðherra Íslands, og Edwards Heaths, forsætisráðherra Bretlands, að frumkvæði hins síðarnefnda, hafa glætt vonir um, að unnt verði að lægja öldurnar á Íslandsmiðum. Viðræður þessar minna á samtöl Ólafs Thors og Macmillans á Keflavíkurflugvelli í september 1960, þegar forsætisráðherranir ræddu landhelgisdeiluna og leiðir til lausnar henni. Macmillan reynir að vísu að gera heldur lítið úr fundi þeirra Ólafs Thors, og þá ekki síður persónuleika og málatilbúnaði íslenzka forsætisráðherrans, sem hann nefnir ekki með nafni í æviminningum sínum. Það sýnir einungis, hve aðstæður allar eru ólíkar í pólitísku umhverfi Macmillans heima í Bretlandi og hér á landi. Macmillan skilur augsýnilega lítið af skýringum Ólafs Thors á stjórnmálaviðhorfinu á Íslandi. Hann þarf ekki að hafa áhyggjur af aðild Breta að Atlantshafsbandalaginu vegna deilunnar, hvað þá dvöl bandarískra hermanna í Bretlandi. Og kommúnistar eru næsstum því eins sjaldgæfir í brezkum stjórnmálum og hvítir hrafnar úti í íslenzkri náttúru. Macmillan þarf því ekki að hafa áhyggjur af þeim og telur skýringar íslenzka forsætisráðherrans stafa af ástæðulausum ótta og bera vott um pólitískt veiklyndi. En við íslenzku blaðamennirnir, sem höfðum það hlutverk með höndum að skýra frá fundi Ólafs Thors og Macmillans, vorum ekki í vafa um,  að hann hafi verið árangursríkur - og yrði jafnvel til að leysa deiluna, sem og varð. Samkomulag náðist 1961 eins og frægt er orðið, og var staðfest af meiri hluta kjósenda í næstu þingkosningum. Hvað sem Macmillan segir í æviminningum sínum, getur hann ekki neitað því, að Keflavíkurfundurinn var harla merkilegur, við höfum hans eigin orð fyrir því. Eftir fundinn sagði hann, áður en hann lagði af stað frá Keflavíkurflugvelli til New York að ávarpa Allsherjarþing Sameinuðu þjóðanna: "Mér þótti mjög vænt um að geta komið hér við á leið minni til New York og hitta Ólaf Thors, forsætisráðherra Íslands. Ég er mjög þakklátur honum fyrir framúrskarandi gestrisni. Við áttum saman einkar ganglegar viðræður um samskipti okkar og vandamál. Íslendingar eru gamlir vinir Breta og nú bandamenn, og ég vona, að þær viðræður, sem við höfum átt í dag, stuðli að því, að ráða fram úr helztu vandamálum í sambúð landa okkar. Við óskum hvor öðrum góðs. Við erum vinir og við viljum vera vinir framvegis. Og ég hygg, að það sem við höfum getað sagt hvor öðrum í dag, muni stuðla að því, að sú langa vinátta haldist."

Ólafur Thors sagði, að hann hefði skýrt Macmillan frá höfuðsjónarmiðum og óskum Íslendinga í landhelgismálinu, "en einstök atriði ræddum við ekki". Íslenzki forsætisráðherrann bætti við: "Ég sagði við hann, að við værum komnir frá Norðmönnum og Írum, þá sagði hann. "Já, Írum, þá skil ég ykkur betur.""

Ólafur Thors sagði ennfremur, að Macmillan hefði skýrt fyrir honum sjónarmið sín í sumum flóknustu vandamálum heimsins, "auk þess ræddum við að sjálfsögðu deilumál þjóða okkar út af landhelginni. Enginn mun vænta þess, að svo örðug deila verði leyst í stuttum viðræðum. Hitt vita allir, að persónuleg kynni og vinsamlegar, einlægar viðræður greiða alltaf götu sáttanna."

Að viðræðum forsætisráðherranna loknum, tilkynnti talsmaður Bretanna, að honum litist vel á samningaviðræður, sem ákveðið var, að hæfust síðar í sömu viku. Árangur viðræðnanna lét sem sagt ekki á sér standa.

Væntanlega lítur Ólafur Jóhannesson, forsætisráðherra, svipuðum augum og Ólafur Thors á "persónuleg kynni og vinsamlegar, einlægar viðræður", annars hefði hann ekki tekið boði Edwards Heaths um að fara til Bretlands og ræða deilumál ríkjanna. Að vísu eru margir þeirrar skoðunar, að langt sé síðan forsætisráðherrarnir hefðu átt að hittast og ræðast við. En betra er seint en aldrei. Þá er einnig vitað, að Willy Brandt, kanslari Vestur-Þýzkalands, hefur mikinn áhuga á að leiða deiluna við Íslendinga til lykta, og kom það fram í stuttu samtali, sem undirritaður átti við hann í Bonn fyrir tæpu ári. Willy Brandt hefur komið til Íslands eins og Heath, og er nú um stundir sá áhrifamaður í evrópzkum stjórnmálum, sem hvað bezt þekkir til lands og þjóðar. Hefði því verið full ástæða til, að hann ræddi landhelgisdeiluna við Ólaf Jóhannesson, en af því hefur ekki orðið. Ekki alls fyrir löngu stóð til, að hann kæmi við á Íslandi og reifaði málið, en vegna áreitni við þýzka togara á Íslandsmiðumn, skömmu áður en hann kæmi hingað, ákvað hann skyndilega að hætta við ferðina og bar við önnum. Þá sýndu íslenzkir ráðamenn litla stjórnvizku.

En hver er Edward Heath, maðurinn sem Ólafur Jóhannesson á að blanda við pólitísku geði og mun áreiðanlega reyna að hafa þau áhrif á, sem hann getur? Ekki verður því svarað hér. Maðurinn er, eins og ýmsir mikilhæfir stjórnmálamenn, ekki allur þar sem hann er séður, margslunginn en ekki marglyndur, a.m.k. ekki í einkalífi sínu. Hann er geðfelldur í einkaviðtölum, fremur lokaður fyrst í stað, feiminn eða hlédrægur, en opnar sig þeim mun meir, sem honum er sýnd meiri einlægni. Ástæða þessara orða er sú, að ég átti þess kost að hlusta á hann heilt kvöld heima í Háuhlíð hjá Sigríði og Bjarna Benediktssyni, þegar hann kom hingað til lands á vegum Blaðamannafélags Íslands, og voru þau kynni harla eftirminnileg. Þetta var kvöldið 18. marz 1967.  Auk brezka sendiherrans, McLeods, voru þarna Hallgrímur Hallgrímsson, forstjóri, dr. Páll Ísólfsson og konur þeirra. Heath hafði gaman af að segja frá því, þegar hann lék ungur á orgel, þá þurfti hann að fara á fætur kl. 8 hvern morgun, "síðan hef ég aldrei farið svo snemma á fætur," bætti hann við brosandi. Þá hætti Páll við að bjóða honum að hlusta á sig leika á orgel við messu í Dómkirkjunni kl. 8 næsta morgun!

Heath er eins og tveir menn: drengurinn, þegar brosið færist yfir allt andlitið og skín í hvítar tennurnar, og öldungurinn, þegar hann verður hugsi og fær þetta þunglyndislega, annarlega yfirbragð, sem getur verkað fráhrindandi og allt að því veraldarfjandsamlegt. Augun eru þó alltaf hlý, stundum glettin. Pressuballið hafði farið vel fram, en sumir þurftu að bíða eftir matnum. Einhver sagði við Heath, að hann hefði verið "fed up" á ballinu. Þá gægðist þetta drengjalega, brosleita andlit undan brynjunni og Heath sagði: "You were fed up, because you were not fed!"

Heath varð fyrir miklum árásum og gagnrýni í blöðum í Bretlandi um þetta leyti og var maður nánast heilaþveginn af þessum ófrýnilegu lýsingum öllum, svo að harla grunnt var á andúð á þessum leiðtoga brezku stjórnarandstöðunnar. En við nánasri kynni varð allt annað uppi á teningnum. Hlýja hans og húmanismi komu manni þægilega á óvart. Í boðinu hjá Bjarna og Sigríði talaði hann mikið um tónlistarlíf í Bretlandi og var þeirrar skoðunar, að tónlist stæði með meiri blóma þar í landi en annars í álfunni. Ég held hann hafi talið upp sjö sinfóníuhljómsveitir í London einni. Hann kvaðst mundu beita sér fyrir því, að Sinfóníuhljómsveit Lundúna kæmi til Íslands, en af því hefur ekki enn orðið, eins og kunnugt er.

Heath sagði, að stjórnmálabaráttan í Bretlandi væri miklu persónulegri en áður og væri þróunin öll í þá áttina, ekki sízt í brezka þinginu. Hann sagði að jafnaðarmenn væru haldnir "arrogance of power", eins og hann komst að orði, þ.e. persónu- og valdahroka. Hann sagði, að margir þeirra væru einhvers konar menningarvitar, eins og sagt er, og litu með fyrirlitningu niður á verkalýðinn, sem þeir notuðu. Honum var augsýnilega kalt til Wilsons, forsætisráðherra og leiðtoga Verkamannaflokksins, og gagnrýndi hann mjög, ekki sízt fyrir  ósannsögli. Hann var sannfærður um, að Wilson væri óáreiðanlegur eiginhagsmunamaður, sem segði jafnvel ósatt, þótt hann þyrfti þess ekki. Aftur á móti hafði hann mætur á de Gaulle og sagði að hann hefði "mikinn persónulegan sjarma, þegar maður hittir hann í góðu tómi. Hann hlustar á aðra"  - og virðist Heath sér í lagi kunna að meta það. Það er því engin hætta á að hann hlusti ekki á Ólaf Jóhannesson.

Hann sagði að Hare, sem var landbúnaðar- og sjávarútvegsráðherra Breta í fyrri landhelgisdeilunni, hefði verið góður landbúnaðarráðherra. Hann væri af gömlum og grónum aðalsættum og stæðu miklir peningar á bak við hann. Hann væri að vísu ekki "intellektúal" - en "maður þarf ekki að vera intellektúal til að gera bændur ánægða!"

Svo brosti Heath - og dregurinn kom í ljós.

Eitt er víst: Heath er þéttur fyrir. Hann er mikill flokksmaður og hefur megna andúð á forystumönnum brezka Verkamannaflokksins. En í landhelgisdeilunni hafa þeir snúið bökum saman, Wilson og Heath. Hann virðist hreinskilinn, en enginn viðhlæjandi. Hann segir meiningu sína án undandráttar og hefur megna óbeit á hrokafullum vinstri mönnum, svo að ekki sé talað um, ef þeir eru einnig lygnir og óáreiðanlegir.

(1973)

 

 

Ég skrifaði líka margar greinar frá Þýzkalandi haustið 1972, m.a. um Ólympíuleikana í Munchen það ár, og svo einnig síðar bæði um kosningarnar í Þýzkalandi, þingmannafund Natós í Bonn í nóvember 1972 og þá ekki sízt um toppfundinn í París um Efnahagsbandalagið og framtíð þess: fundur EBE-ríkjanna: "Mótun nýs þáttar í sögu Evrópu liggur í loftinu" segir í fimm dálka fyrirsögn á forsíði Morgunblaðsins föstudaginn 20. október. Næsta dag, eða laugardaginn 21. október, er Parísarfrétt mín birt undir fyrirsögninni: Stefnt að sameiginlegu peningakerfi - ágreiningur um innri störf bandalagsins og þennan sama dag skrifa ég grein um sameiningu Evrópu undir fyrirsögninni: Fæðingarhríðir nýrrar Evrópu eru ekki sársaukalausar. Næsta dag, sunnudaginn 22. október birtist frétt mín, einnig á forsíðu, undir fyrirsögninni: Toppfundinum í París lokið: Bandaríki Evrópu fyrir lok áratugarins? - Ágreiningur um beinar kosningar til Evrópuþings. Þessi frétt er efst á forsíðunni, en á miðri síðunni er frétt sem ég skrifaði um væntanlegt þorskastríð milli Breta og Íslendinga og er þar varað við því að blikur séu á lofti því að líklegt sé að brezki flotinn verði sendur til hafsvæðisins við Ísland á næstu dögum til að vernda brezka togara fyrir áreitni fallbyssubáta, eins og segir í inngangi fréttarinnar.

Þá er einnig í þessu blaði grein sem ég skrifaði undir fyrirsögninni: Hagur almennings í EBE-löndunum stöðugt batnandi og næsta miðvikudag, 25. október, skrifaði ég miðsíðugrein undir fyrirsögninni: Karlamagnús og Efnahagsbandalag Evrópu.

Allt var þetta að sjálfsögðu mikið ævintýri og þá ekki síður þegar ég fór til Bretlands í júní 1960 og fékk samtal við John Hare, fiskimálaráðherra Bretlands, en þar segir m.a. undir fimm dálka fyrirsögn á forsíðunni: Ég vona að ekkert gerist að þriggja mánaða tímabilinu loknu. - En við viðurkennum ekki 12 mílna fiskveiðilandhelgi: "Ég spurði hvort hann héldi að einhverjir slíkir samningar mundu nást milli Breta og Íslendinga (þ.e. betri kosti Íslandi til handa en voru í bandrísk-kanadísku tillögunni).

Kvaðst hann gera sér vonir um það. "En það þarf tvo til að gera samning".

Þá benti ég honum á að ólíklegt væri að Íslendingar mundu gefa eftir í þessari deilu. Íslendingar hefðu raunar litið svo á þegar Bretar fóru út fyrir 12 mílurnar, að deilan væri þá leyst. Bretar myndu ekki koma innfyrir aftur.

Ráðherrann varð þá mjög alvarlegur og sagði ákveðið, þegar ég spurði hann, hvað Bretar mundu gera, ef ekkert samkomulag næðist fyrir miðjan næsta mánuð:

"Það er erfitt að segja hvað við gerum, en við viðurkennum alls ekki 12 mílna fiskveiðilandhelgi".

"Og munuð ekki gera?" spurði ég.

"Nei," svaraði hann.

"Hafið þið kannski í hyggju að verja brezku togarana aftur fyrir innan 12 mílurnar?" spurði ég.

"Það er mögulegt að við gerum það", sagði John Hare, "ef ekkert samkomulag næst áður en þriggja mánaða fresturinn er útrunninn".

Þetta þóttu stórfréttir, bæði á Íslandi og í Bretlandi og þegar ég fór síðdegis að hitta vini mína niður í Fleet Street, einkum Chandler, sem var sérfræðingur Daily Telegraph í samskiptum Breta og Íslendinga, var mér boðið stórfé, ef ég vildi selja Daily Telegraph samtalið. Ég neitaði því að sjálfsögðu, sagði að ég hefði átt samtalið fyrir Morgunblaðið og framsal væri siðleysi. Þeir gáfu sig þá á þeim forsendum. Ég minnti á að John Hare hefði stöðvað í miðju samtali, horft á mig og sagt: En þetta er allt saman "of the record". Ég horfði á hann undrandi, sagði svo: Dettur yður í hug að ég hafi komið hingað til London alla leið frá Íslandi til að eiga við yður einkasamtal sem ekki mætti birta í mínu blaði? Hann hugsaði sig um og ég bætti við: Yður getur varla dottið það í hug. Þá horfði ráðherrann á mig og sagði: Jæja, þér megið þá birta það, en í guðana bænum hafið rétt eftir mér.

Ég reyndi það að sjálfsögðu og engin eftirmál urðu út af þessu samtali. En það vakti mikla athygli á sínum tíma og þótti stórfrétt eins og ég sagði.

Þegar við vorum í Kaupmannahöfn eftir áramót 1973 skrifaði ég margar greinar frá  þessari fornu höfuðborg Íslands og birtust þær undir samheitinu Hafnarhrip. Sumar þeirra voru endurprentaðar í Ferðarispum, en Eiríkur Hreinn Finnbogason valdi það sem prentað var í þessari ferðabók.

Þegar við vorum í Melbourne, Flórída, uppúr áramótum 1987, skrifaði ég greinaflokk undir nafninu Bréf til vinar og reyndi þar að gera nokkra grein fyrir þeim hákörlum stjórnmálabaráttunnar sem ég hafði hitt á þessum ferðum mínum og þá einnig hér heima. Þessar lýsingar eru í fyrstu greininni sem heitir Af Scheel og Edward Kennedy, (30. jan '87), önnur greinin heitir: Af Reagan, Gorbasjof og Shirman (6. febr.) en í þriðju og síðustu greininni sneri ég mér að listunum og birtist sú grein undir nafninu: Af list og peningum (6. marz).

Greinin Af Scheel og Edward Kennedy er svohljóðandi, birt 30. jan. 1987:

"Í sjónvarpssamtali sem Margrét Heinreksdóttir átti við mig í tilefni af leiðtogafundinum heima í haust spurði hún um blaðamannafundinn með Kissinger og áður Pompidou á Kjarvalsstöðum (sjá Dagur, ei meir) eftir fund þeirra Nixons þar í júní 1973 og þá einnig um blaðamannafundinn með Krúsjov í Palais de Chaillot eftir að fundur þeirra Eisenhowers í París hafði verið blásinn af vegna U-2-hneykslisins uppúr 1960.

Ég hef áður skrifað um Krúsjeff-fundinn og vísa í Hugleiðingar og viðtöl, en þegar ég fór að hugsa um Pompidou-Nixon-fundinn stóð ég mig að því að hafa gert hann að afdráttarlausari reynslu en efni stóðu til. Að vísu var hann okkur íslenzkum blaðamönnum mikil áskorun í harðri samkeppni við heimspressuna, en þó ekki meiri en margt annað sem á undan var gengið og minna hefur farið fyrir.

Þegar ég fór að skoða hug minn eftir samtalið við Margréti fannst mér ég þurfa að rifja í góðu tómi upp annað sem var mér mikilvæg reynsla og nauðsynlegur undirbúningur þess sem síðar varð. Nú er loks tækifæri til þess.

Á sínum tíma tók það t.a.m. mjög á taugarnar að tala við McCarthy í Washington. Það var í mestu látunum sumarið 1954, þegar hann tók að höggva nærri skurðgoðunum, Eisenhower forseta og Marchall herráðsforingja, sem voru nánast heilagir menn í Bandaríkjunum eftir stríð. Þetta var líka upphafið að endalokum McCarthys, slangan ætlaði sér of stóran bita. McCarthy var ofstækismaður, það vissi ég vel, en það er ekki hlutverk blaðamanna að kveða upp persónulega dóma um menn og málefni, þegar þeir afla sér frétta, heldur koma staðreyndum til skila. Og það hef ég reynt að gera.

McCarthy kom vel fyrir. Hann var þægilegur maður í viðmóti þrátt fyrir ofstækið. Einhverjir hafa haldið að viðmót hans hafi villt mér sýn, því Þjóðviljinn kallaði mig mccarthýista eftir að ég hafði skrafað við hann. Skrifaði ég þó einnig mikið samtal við Athur Miller í þessari ferð, þ. á m. um Deigluna og lýsti því, hvernig hún fjallar öðrum þræði um mccartýismann í Bandaríkjunum.

Ég rakst á McCarthy í neðanjarðarganginum við þinghúsið í Washington, rauk á hann, sagði hver ég væri og bað um samtal. Þessi fjölmiðlafrægi eða kannski frekar fjölmiðlaóði öldungadeildarþingmaður horfði sem snöggvast á mig, brosti svo og beraði hvítar tennurnar þarna í kolsvartri skeggrótinni og baðst afsökunar á því að hann væri að flýta sér til að greiða atkvæði í Öldungadeildinni, en hann skyldi koma til baka að stundarfjórðungi liðnum, ef ég nennti að bíða og tala við okkur Íslendingana, því að ég var með nokkrum stúdentafélögum mínum á þessu ferðalagi.

Ég beið að sjálfsögðu, en átti nú satt að segja ekki von á að þingmaðurinn kæmi aftur. En þá birtist hann þarna eftir nákvæmlæega 15 mínútur og tók nú að spyrja okkur spjörunum úr um íslenzk málefni, svo að mínar spurninga urðu nánast aukaatriði. Ég gleymi því aldrei, hvað ég varð undrandi, þegar McCarthy spurðí okkur, hvort Hanibal Valdimarsson væri ekki kommúnisti. Og svo nefndi hann einhverja fleiri, en við svöruðum neitandi og þá var eins og hann missti áhugann á samtalinu og kvaddi okkur, en þó eins vingjarnalega og hann hafði heilsað. En þekking hans á Íslandi og íslenzkum málefnum var ótrúleg, svo ekki sé meira sagt.

Síðar hitti ég Fulbright á þessum sömu slóðum og við ræddum um Víetnamstríðið sem hann var algerlega á móti eins og fram kemur í Morgunblaðinu um miðjan sjöunda áratuginn. Fulbright var stórmerkilegur stjórnmálamaður og minnisstæður. Hann kom síðar til Íslands.

Grómýkov var erfiður á Keflavíkurflugvelli og bjó um sig í e.k. járntjaldi ásamt aðstoðarmönnum sínum, en um það var ekki spurt, svo fréttnæmar sem ferðir hans þóttu. Það var eldraun að komast að honum. Fáir voru eins vel á verði gagnvart fréttamönnum og hann. En þetta var góð æfing, og nú er hann orðinn forseti Sovétríkjanna.

Eitthvað er um þetta í Hugleiðingum og viðtölum, en ég man það ekki gjörla og engar heimildir tiltækar hér í Bandaríkjunum. Mig minnir þó að Magnúsi Kjartanssyni hafi í síðari heimsókn Gromýkovs til Íslands verið rétt skriflegt samtal á Keflavíkurflugvelli sem svar við einhverjum spurningum Þjóðviljans. Tass hafði að ég held annast milligönguna. Þetta plagg þótti rós í hnappagati þeirra félaga. Ætli við höfum ekki farið austur á Volgubakka til að hefna þess í héraði sem hallaðist á Alþingi, bezt gæti ég trúað því! Þá var heitt í kolunum, í miðju kaldastríðinu.

Fátt hefur mér sem blaðamanni þótt eins súrt í broti og þessi afgreiðsla Rússanna, en hún endurtók sig með nýjum hætti, þegar Gorbasjov notaði myndavélar sjónvarpsins við komuna til Keflavíkur nú í haust og flutti ávarp sitt inní hljóðnemann í hendi Ögmundar Jónassonar sem sinnti starfi sínu af árvekni undir ástríðufullri stjórn Ingva Hrafns Jónssonar sem er skriðinn úr morgunblaðseggi og veit að blaðamennska er æði, og ekkert nema æði(!) En þetta er í eina skikptið á ævinni sem ég hefði viljað hafa sjónvarp á mínum snærum. Það minnir á ummæli Þórbergs í Kompaníinu. Hann sagðist hafa heyrt um mann sem elskaði stúlku í bíl og það hafi verið í eina skiptið sem hann langaði til að eiga bíl(!)

Við á Morgunblaðinu höfðum farið þess á leit að fá ávörp frá leiðtogunum í sérblað okkar, en við því var ekki orðið, enda flutti Reagan enga ræðu við komuna til Keflavíkur. Við höfðum haft slík ávörp í sérblaði Morgunblaðsins fyrir fund Nixons og Pompidous, að vísu skrifaði Irwing sendiherra ávarpið fyrir hönd  Bandaríkjaforseta og sómdi það sér vel á forsíðunni.

En Eyjólfur tók að hressast á blaðamannafundinum með Gorbasjov og þá fengum við endanlega úr því skorið að Rússar virða, a.m.k. í orði, öryggis- og varnarstefnu Íslands með þeim hætti að okkur er sómi að, hvað sem hver segir. Meðan Gorbasjov svaraði spurningu minni í Háskólabíói fann ég til stolts yfir því, hvað íslenzk utanríkisstefna hefur verið markviss og farsæl, enda sniðin að hugmyndum Bjarna Benediktssonar og þarf þá ekki að sökum að spyrja. Aðildin að NATO auðveldaði ekki sízt útfærslu fiskveiðilögsögunnar á sínum tíma. Og nú koma Sovétleiðtogar til Íslands eins og að drekka vatn, eins og Gorbasjov sagði í Háskólabíói. Sovétleiðtogi mundi aldrei lenda á Keflavíkurflugvelli, ef Rússar héldu að hann væri bandarísk eldflaugna- og kjarnorkustöð til árása á þá. Þeir vita betur. Þar höfum við hitt Gagarin og Mikojan, skemmtilegan karl og áhrifamikinn sem ég skrifaði tvö samtöl við og minnir hann hafi boðið mér til Sovétríkjanna. Eða var það Gromykov? Ég man það ekki lengur enda var þetta bara "amerísk" kurteisi! Futseva hafði vaðið fyrir neðan sig, þegar ég talaði við hana í Ráðherrabústaðnum, henni datt ekki í hug að bjóða mér austur. Töluðum við þó lengi saman og féll mér vel við hana, þótt við værum ekki sammála í trúmálum eins og fram kemur í Hugleiðingum og viðtölum!

Málverkið af Bjarna Benediktssyni yfir fundi þeirra Reagans og Gorbasjovs í Höfða var táknræn staðfesting á farsælli utanríkisstefnu okkar.

Sá fundur sem ég held þó að hafi verið lærdómsríkastur fyrir sjálfan mig var haldinn í húsakynnum vestur-þýzka þingsins í Bonn í nóvember 1972. Ég hafði verið í Þýzkalandi og m.a. skrifað um kosningarnar og Ólympíuleikana sællar minningar, en þá var haldinn þessi þingmannafundur Atlantshafsbandalagsins í Bonn og fór ég þangað. Þetta var í miðri landhelgisdeilu og mikið í húfi fyrir okkur. Á þessum fundi voru margir merkir stjórnmálamenn, en aðsópsmestur var sigurvegari kosninganna, Willy Brandt. Hann hafði komið til Íslands og var mörgum hnútum kunnugur hér á landi. Og það hafði einmitt verið á NATO-fundi í Reykjavík 1968 sem hann hafðí fyrst kynnt Ostpolitik sína með því sem kallað er Merkið frá Reykjavík (Das Signal von Reykjavík). Þá komst Ísland rækilega inn í heimsfréttirnar og raunar sögubækur líka.

Langar greinar og miklar eru í Morgunblaðinu um kosningarnar í Vestur-Þýzkalandi 1972 og einnig talsvert um þingmannafundinn. Í einni greininni er minnt á orð Bjarna Benediktssonar þess efnis, að sífellt tal um efnahagsmál þreyti kjósendur til lengdar, það þýði aldrei að segja fólki að það hafi það gott eða vont, það gái bara í budduna sína og dæmi sjálft.

Frá þingmannafundi NATO er mér tvennt minnisstæðast, samtal við Edward Kennedy og Walter Scheel, utanríkisráðherra Brandts. Báðir voru þeir hálfgerð ólíkindatól.

Ég vatt mér að Kennedy þarna í salarkynnum þingsins og talaði við hann drykklanga stund, m .a. um hernaðarlegt mikilvægi Íslands. Hann var þá eitthvað á skakk og skjön við varnarstefnu stjórnar sinnar, ef ég man rétt, en sagði að Ísland væri NATO mikilvægara en nokkru sinni. Ég bað hann um samtal um þetta efni, en þá kom á hann eitthvert hik, hann leit hálfflóttalega á mig, fannst mér og sagði: Ég verð með blaðamannafund hér á eftir, geturðu ekki komið á hann og spurt mig þessara spurninga? Ég gat ekki annað en jánkað því. Þá get ég notað tækifærið, bætti hann við, og talað við heimspressuna í leiðinni. Ég þóttist nú vera með hana í höndunum, en hann var víst ekki alveg sammála því. Svona körlum er heimspressan margnefnd eins og hvert annað fíkniefni. Ég  býst þá við þér á blaðamannafundinn, sagði hann og hélt leiðar sinnar.

Ég hef aldrei verið hrifinn af öldungadeildarþingmanninum og ekki drógu þessi kynni úr fordómum mínum gagnvart honum.

Bjarni Benediktsson hafði sagt við mig eftir hneykslismál Edwards Kennedys - við vorum þá á gangi í brekkunni við Lögberg - að það væri svo mikið áfall fyrir bandarískt réttarfar, að mál hans skyldi látið niður falla, að Bandaríkjamenn væru ekki búnir að bíta úr nálinni með það. Slíkt réttarhneyksli mundi fylgja Bandaríkjunum um mörg ókomin ár. Mér finnst eftir á að Bjarni hafi farið með spásögn á helgum stað og í raun hafi hann verið að tala um Watergate með einhverjum dularfullum hætti, en ég skynjaði það ekki eins og á stóð.

Ég kom svo á blaðamannafund Kennedys og voru þar saman komnir nokkrir fréttamenn, en þó einkum frá Grikklandi, Tyrklandi og Ítalíu og einhverjum löndum þar sem málefni Íslands eru ekki daglegt brauð og því síður áhugaefni blaðalesenda. Morgunblaðið sæti þá eitt að fundinum. Og þarna var Joan, þáverandi kona Kennedys, og engu líkara en hann talaði stundum til hennar, þegar hann svaraði spurningum blaðamanna, en fundurinn hófst með yfirlýsingu hans um alþjóðamál og var þá rétt eins og kona hans drykki í sig hvert orð sem hann sagði. Ég bar svo fram spurningar mínar eins og um var talað og svörum þingmannsins var slegið upp í Morgunblaðinu daginn eftir, svo að hann varð að láta sér þá heimspressu nægja í það sinnið. En þetta hafði verið talsverð eldraun og lærdómsrík, ekki síður en hitt atriðið sem festist í huga mínum.

Þegar ég kom auga á Scheel gekk ég til hans og spurði um landhelgisdeiluna. Karlinn varð fúll við og engu líkara en ég hefði sett nýblóðgaðan rígaþorsk í andlitið á honum. Hann hrökk við, leit á mig, fór undan í flæmingi og sagði: "Ég vil ekki tala um fisk. Þér ættuð að tala við Ertl landbúnaðarráherra. Ég vil ekkert segja um landhelgisdeiluna".

Þetta var kollrak. Gat verið að fiskur væri einkamál landbúnaðarráðherra Vestur-Þýzkalands? Eða hafði utanríkisráðherrann, svo fínn og pjattaður sem hann var, ímugust á fiski? Ég stóð þarna ráðþrota og við horfðumst í augu, grámyglur tvær. Svo fauk í mig og ég kvaddi í styttingi. Vinátta og samskipti þjóðanna, einn af hornsteinum utanríkisstefnu Íslands, í húfi - og allt útaf þessum yfirborðslega karli sem hafði augsýnilega ógeð á duggarapeysum, en kunni þeim mun betur við sig innan um fínt fólk í veglegum veizlum. Ég vissi ekki þá að hann stefndi á forsetaembættið og kom mér reyndar ekki á óvart, þegar ég frétti það síðar.

Í þessum svifum var ég svo heppinn að sjá Brandt þarna skammt undan og var asi á honum. Ég gekk  til hans, ávarpaði hann á þýzku og sagði: "Herra kanslari, ég er blaðamaður við stærsta blað Íslands, Morgunblaðið, og ætlaði að tala við utanríkisráðherra yðar um deilumál þjóðanna, en hann sagðist ekki hafa áhuga á fiski!" Kanslarinn hrökk við: "Ha," sagði hann dolfallinn, "hefur hann ekki áhuga á fiski?" "Nei," sagði ég, "hann vísaði bara á Ertl." Jæja," sagði kannslarinn og var nú hættur að haska sér, "spurðu bara um það sem þú vilt og ég skal reyna að svara spurningunum."

Við töluðum saman nokkra stund og síðan hefur mér ávallt verið hlýtt til Willy Brandts. Eftir honum hafði ég fimm dálka frétt á forsíðu Morgunblaðsins fimmtudaginn 23. nóvember þetta ár: Leggjum okkur fram um að ná samkomulagi.

Þetta var bezta veganestið sem ég tók með mér frá Bonn. Íslendingar áttu ekki að tala við neinn nema kanslarann sjálfan. Ertl var eitthvað að stagast á Alþjóðadómstólnum í Haag sem yrði Vestur-Þjóðverjum vonandi hagstæður og Scheel talaði eitthvað við Einar Ágústsson, en ekki legg ég mikið upp úr því samskrafi eftir að hafa hitt Scheel sem mér finnst hafa verið uppskafningur og minnti mig einungis á norska stjórnmálamanninn Körvald sem ég þurfti að snúa mér til í Danmörku á sínum tíma, árangurslaust. Hann var þar á forsætisráðherrafundi. Þá var eitthvað annað að tala við menn eins og Koivisto, Anker Jörgensen, K.B. Andersen, Jörgen Jörgensen og Sorsa. Jörgen gamli Jörgensen var klettur. Án hans hefðum við aldrei fengið handritin. Hann minnti mig talsvert á David Ben-Gurion. Þeir áttu áreiðanlega margt sameiginlegt.

Það var einkum þingmannafundurinn í Bonn sem var gott veganesti á blaðamannafundinum með Kissinger sem Margrét Heinreksdóttir minntist á. Hún mátti svo sem vita hvernig sá fundur var. Hún var þar sjálf, þegar Kissinger fékk beint í æð, eins og krakkarnir segja, hvernig Bretar voru að skjóta Ísland úr NATO með ofbeldi á miðunum og lýsti því yfir að Bandaríkjastjórn mundi gera allt sem í hennar valdi stæði til að leysa landhelgisdeiluna. Það var auðfundið að hjarta hans sló með okkur, en heilinn var varkár og vildi hvorugan bandamanninn styggja. Kissinger minnir um margt á Tallerand. Hann var svalur og sjókaldur á hverju sem gekk."

Síðar breytti Kissinger um andlit í ævisögubrotum sínum og segir að Ísland hafi verið dæmigert fyrir það, hvernig smáríki hafi getað mútað stórveldi í kaldastríðinu!!

 

Nokkru síðar

Þegar ég var að leita að efni í aldamótablað Morgunblaðsins rakst ég á grein sem ég hafði skrifað á sínum tíma um Pál Ísólfsson í Ísólfsskála. Ég hafði dálítið gaman af að rifja þessa grein upp því ég var búinn að gleyma henni, en mér finnst samtölin fjörug og nálægt því sem ég tel nothæft í þeim efnum. Af þeim sökum ætla ég að geyma þessa grein hér í dagbókinni, annars grefst hún undir þúfnakollana á sorphaugum Morgunblaðsins, en mér er skapi næst að varðveita hana hér, á mínum eigin haugi. Greinin sem heitir þessu yfirlætislausa nafni Í Ísólfsskála er svohjóðandi (sunnud. 27. jan. 1963):

"Hefurðu farið austur?

Hvert austur?

Austur í Ísólfsskála.

Já, auðvvitað hef ég farið þangað.

Nei, ég á við - hefurðu séð nýja húsið hans Páls?

Það get ég varla sagt.

Þá ættirðu að skreppa austur, þú sérð ekki eftir því. Já, ég hef heyrt mikið látið af húsinu.

Það er stórkostlegt og markar tímamót. Svona á að bygja upp sveitirnar.

Eitthvað á þessa leið var samtal, sem ég átti í vetrarbyrjun við góðan smekkmann á listir. Það ýtti við mér að skreppa austur og skrifa um gripinn. En ég hafði það ekki í hendi mér, svo ég greip fyrsta tækifæri sem gafst til að spyrja Pál, hvort ég mætti taka hús á honum. Páll er kurteis maður og sagði: Þú ert alltaf velkominn. Þú veizt hver teiknaði húsið, það gerði Gunnar Hansson, bætti hann við. Hann er dásamlegur, sagði frú Sigrún. Svona svona, sagði Páll og leit á konu sína. Gunnar teiknaði kirkju Óháða fríkirkjusafnaðarins, sagði ég, það er mér nóg. En hvenær farið þið austur? Einhvern tíma á næstunni, sagði Páll. Þið hóið þá í mig. Ég ætla fyrst að tala við Gunnar Hansson, sagði Páll, Hann verður að koma með. Auðvitað, sagði ég. Ég gæti ekki verið ánægðari með húsið, þó ég hefði teiknað það sjálf, sagði frúin, mér líður svo vel þar. Ég vildi helzt alltaf vera fyrir austan. Húsið er sinfónía, sagði Páll. Þið hóið þá í mig, sagði ég og kvaddi.

Og það var fastmælum bundið.

Svo leið mánuður og borgin varð hvít af snjó og ljósum. Og það voru komin heimsumból í auglýsingar blaðanna. Þegar ég hitti Pál, sagði hann, Nú er mikið að gera, - og var rokinn út í buskann áður en ég vissi af. Svona alvarlega hefur Ólafur Tryggvason tekið sitt hlutverk, þegar hann einsetti sér að kristna Noreg fyrir dómsdag, hugsaði ég.

Svo kom nýárið og skuggar fjallanna voru ekki lengur langir og mjóir af lágskriði sólar, heldur tóku þeir að styttast í réttu hlutfalli við boðskap jólanna um hækkandi sól. Þá hitti ég Pál Ísólfsson einn góðan veðurdag niður á Skúlagötu. Hvert ert þú að fara? spurði ég. Ég hélt þú mættir ekki vera að öðru en messa á orgel. Það veitir ekki af, sagði hann, skotraði augum til áfengisverzlunarinnar í Nýborg og bætti við: Ég er auðvitað að fara upp í útvarp. Þú ert hálfþreytulegur, sagði ég. Finnst þér það? sagði hann og varð ennþá þreytulegri, allt að því mæðulegur, svo ég flýtti mér að bæta við: Ekki til lýta, nei það ertu ekki. Þá glaðnaði heldur yfir honum. Hann sagði: Þessir síðustu og verstu tímar eru alveg að drepa mann. Fólk fer enn í kirkju, sagði ég. Eins lítið og það kemst af með, sagði Páll, helzt á hátíðum. Ég segi þetta ekki vegna þess ég sé á móti kirkjunum, síður en svo. Og þú mátt ekki láta nokkurn lifandi mann heyra þetta eftir mér. Guðmundur Ólafsson, móðurbróðir Ólafs Helgasonar, læknis, stundaði í gamla daga sjó frá Stokkseyri. Ég hitti hann ekki alls fyrir löngu. Hann er góður karl og skemmtilegur, 88 ára gamall, þú ættir að tala við hann. Hann sagði mér frá Guðmundi á Háeyri. Þá rifjaðist upp fyrir mér það sem ég hafði heyrt um Þorleif tengdaföður hans og kirkjuna. Hann fór oft í kirkju. Einhvern tíma var hann að því spurður, hvort hann væri virkilega svona trúaður. Nei, það held ég ekki, svaraði hann. En hvers vegna ferðu þá svona oft í kirkju? Mér þykir það vissara. Ætli þetta eigi ekki  við um marga. Kirkjan er máttarstoð í þessum syndum spillta heimi. Þú ættir að fara oftar í kirkju, eins og tímarnir eru. Og senda blaðamennina í kirkju hvern sunnudag, það gæti orðið til þess að Mogginn skánaði. En hvað er að frétta? Ekkert, sagði ég. Þú segir fréttir, sagði Páll og leit á klukkuna, bætti svo við í ofboði. En ég verð að komast yfir götuna. Vertu þá blessaður, sagði ég. En hvenær eigum við að fara austur? Ég læt þig vita, sagði Páll.

Klukkuna vantaði þrjár mínútur í lokun.

Þegar skammt lifði jóla, hringdi Páll til mín og sagðist hafa talað við Gunnar Hansson. Hann væri tilkippilegur að koma austur. Við afréðum dag. Þið verðið þá að koma, sagði Páll. Auðvitað komum við, sagði ég. Maður veit það aldrei, sagði hann og andvarpaði. Það er svo stopult að treysta því, sem fólk segir, og ekki ert þú barnanna beztur. Það er í mína þágu, sagði ég. Þá er kannski einhver von til þess þú látir okkur ekki bíða eftir þér í viku, sagði Páll. En ég held ekki þú sjáir eftir að koma. Ég er svo ánægður með Ísólfsskála að mér finnst ég aldrei hafa komið í hús fyrr. Þú ætlar kannski að eyða ellinni fyrir austan? O, ætli maður þurfi að hugsa um það.

Það var sunnudagur 20. janúar, um miðaftansleytið. Við sátum í skálanum og hlustuðum á snarkið í arninum. Föl birta frá eldinum flökti á hlöðnum steinveggnum og teygði sig upp í þverbitana undir þakinu. Skammvinnur er þessi eldur, husaði ég. Eins og líf okkar. Og þó hefur hann eitt fram yfir það: að hægt er að halda honum við og láta hann ekki deyja, fyrr en manni þóknast. Það bætir enginn á okkar eld, þegar snarkið er tekið að minnka og loginn ekki annað orðinn en glóð, sem er farin að fölskvast. Úr hverju er húsið byggt? spurði ég og reyndi að sitja upp húsameistarasvip. Veggurinn við eldstóna er hlaðinn úr grjóti héðan úr fjörunni, sagði arkitektinn. Þeir kunna að hlaða steinveggi á Stokkseyri. Hefurðu séð sjógarðinn hér fyrir vestan? Já, ég hafði tekið eftir honum. Það kunna ekki allir að fara með grjót, skaut Páll inn í. Ég hafði vegginn í huga, þegar ég teiknaði húsið, sagði Gunnar. En hvað réð útliti þess? spurði ég. Gunnar vildi lítið um það tala, en leyfði mér þó að hafa eftir sér þessa setningu: Ég vildi undirstrika það horisontala í landslaginu, víðáttuna. Svo náði hlédrægnin aftur tökum á honum og það mesta sem han fékkst til að segja um húsið eftir þetta var þessi yfirlýsing: naglarnir eru galvaniseraður norskur skipasaumur. Það var Galvaning sem fyrstur framleiddi þessa nagla, sagði Páll og brosti með efraandlitinu. Orðið er myndað eins og þegar talað er um að mjólk sé pastöriseruð með aðferð Pasteurs gamla. Gunnari var nóg boðið. Hann sagði: Helgi Sigurðsson og Gísli Gíslason hlóðu veggina. Þetta hraungrýti kom upp fyrir norðan Heklu, sagði Páll, en við tíndum það í fjörunni. Líttu á steinana í kringum arininn. Þarna er Egill Skallagrímsson með hjálm og alvæpni og mynd af Hallgrími Péturssyni í prédikunarstólnum.

Ekki veitir nú af, sagði ég.

Þá varð eins konar þögn.

Svo héldu hnippingarnar áfram.

Eigum við ekki að fá kaffi? spurði Páll. Af sterkara taginu. Frú Sigrún kom inn með flösku og hellti í hjá öllum nema Páli. Hvað er þetta? Þú mátt ekki skrúfa tappann í strax, sagði hann. Ó, fyrirgefðu, sagði frúin. Þetta bý ég nú við, sagði Páll og dæsti, hellti svo í glasið sitt. Hafa þeir róið undanfarið? spurði Gunnar. Nei, það hefur verið ókyrrt á sjónum og frátök. En samt ekki mikið brim, sagði ég, hreykinn eins og barn sem er nýbúið að læra að lesa. Ekki eins og í nóvember, sagði Páll, þá hefðuð þið átt að sjá brimið. Það var bakkaflóð og sjórinn flæddi upp á grös, og hundaþúfan var í hættu.

Ég skoðaði húsið. Það er fallegt og mjög vandað. Þetta hús hefur stækkað Ísland, sagði ég út í myrkrið við sjálfan mig en upphátt: Hví skyldi vera svona mikið myrkur? Spurðu tunglið, sagði Páll. Íslenzkt myrkur er óþolandi án tunglsbirtu. Mér datt í hug saga sem ég hafði einhvern tíma heyrt um Eggert Stefánsson. Hún á að hafa gerzt fyrir mörgum árum. Þá hafði nýlega verið sett upp skilti við aðaldyr Alþingishússins, sem á stóð: Aðeins fyrir alþingismenn, starfsfólk Alþingis og fulltrúa erlendra ríkja. Eggert átti eitt sinn sem oftar erindi í Alþingishúsið og gekk auðvitað um aðaldyrnar. Þegar hann er á leiðinni inn, mætir hann Hermanni Jónssyni, sem lítur á hann og segir: Heyrðu Eggert, þú gengur um þessar dyr. Já, auðvitað, svaraði Eggert, með stolti þess manns sem hefur fengið Ísland í tannfé. En hefurðu ekki séð hvað stendur á skiltinu þarna? spyr Hermann. Jú, ég hef séð það, svarar Eggert. En ekki ert þú alþingismaður, starfsmaður Alþingis eða fulltrúi erlendra ríkja, segir Hermann í spaugi. Þá svarar Eggert, um leið og hann heldur förinni óhikað inn í þinghúsið, Ég er fulltrúi listarinnar, og hún er erlent ríki á Íslandi. - Og einhvern veginn rifjuðust einnig upp fyrir mér viðtökurnar, sem ljósmyndarinn hafði fengið í plássinu, þegar hann kom austur. Hvar er húsið hans Páls? spurði hann. Páls? Já, hans Páls Ísólfssonar. Æ, hans Páls okkar. Heyrðu góði, haltu bara áfram austur plássið og þá sérðu bölvaðan kumbalda með flaggstöng, þú getur ekki farið á mis við hann.

Og eftir lýsingunni fann ljósmyndarinn Ísólfsskála. Hann stendur á sama stað og gamli skálinn. Vinnuherbergi Páls, sem er vestast í húsinu, er byggt yfir gömlu rústirnar. Á þessum stað sá ég völvuna í gamla daga, sagði Páll. Þú manst ég sagði þér frá henni í Hundaþúfunni. Ég þóttist muna það. Ætli hún hafi ekki verið að spá því fyrir mér,. hvernig fara mundi um Ísólfsskála; að gamla húsið mundi brenna og nýi skálinn rísa upp á sama stað, hver veit?

Þegar ég kom heim, gluggaði ég í Hundaþúfuna og rifjaði upp fyrir mér, hverngi fundum Páls og völvunnar bar saman. Þar stendur:

Við vorum eitt sinn sem oftar í skipaleik á bökkunum, settum segl á hjólbörur og sigldum um sandbakkana. Það var tekið að rökkva og ég var orðinn viðskila við hina krakkana. Allt í einu veit ég ekki fyrr en gömul kerling kemur í humátt á eftir mér út úr myrkrinu og staðnæmdist hjá mér. Mér bregður, eins og vonlegt var, og hætti leiknum, en þá gengur kerling beit til mín, tekur hönd mína, les í lófa minn og tautar eitthvað fyrir munni sér og heldur síðan hrókaræðu yfir mér, en ég horfði lamaður á hana, hræddur og ruglaður og í leiðslu og það er ekki fyrr en kerling er horfin jafnsnögglega og hún hafði birzt, að ég rakna við mér. Þá stend ég einn og ráðvilltur í myrkrinu og veit hvorki í þennan heim né annan og man ekkert af því sem kerling hafði tautað, en þykist þess fullviss, að hún hafi þulið mér spá sína um framtíð mína. Síðan hef ég ekki gengið í grafgötur um, að kerling hafi völva verið og ekkert annað.

Þegar ég las þessar línur, rifjaðist líka upp fyrir mér síðasta nóttin, sem ég svaf í gamla Ísólfsskála. Ég lá á dívan í lítilli vinnustofu Páls vestast í húsinu, en einhvern veginn tókst mér ekki að festa blund fram eftir nóttu, og ef mér rann í brjóst, vaknaði ég strax upp aftur, altekinn einhverri undarlegri vanlíðan, sem ég hafði ekki áður þekkt. Mér fannst húsið vera að brenna og ég sá logana og skildi ekkert í þessari ímyndunarveiki, en reyndi að sofna aftur, þá var ég gripinn einhverju öryggisleysi og gróflegri eldhræðslu. Varð ég svo þeirri stund fegnastur, þegar sól bar við hafsbrún um morguninn og eldaðiu af nýjum degi; og martröðin leið hjá.

Það næsta sem ég frétti af sumarhúsi Páls voru þessi orð: Veiztu að Ísólfsskáli er brunninn? Það var Andrés Björnsson sem sagði þau við mig. Mér hefði ekki átt að koma bruninn á óvart, en einhvern veginn er búið svo um hnútana að okkur kemur flest á óvart, þrátt fyrir allt.

Nei, það hefur ekki verið mjög mikið brim undan farið, ítrekaði Páll, það hefur verið dálítið skerjaskrölt. Og þeir hafa ekkert róið, sagði Gunnar. Nei, svaraði Páll. Þeir veiða mikinn humar hér, sagði Gunnar. Það kom vatn í munninn á mér, Skyldi vera til betri matur? Þeir sem borða mikinn humar fá næma tilfinningu fyrir list og fegurð, sagði Páll. Það er jafnvel nóg að umgangast humarinn eins og karlarnir gera. Þeir kunna sitt verk. Þeir eru snillingar. Enginn kann betur að smíða hús en Sigurður Sigurðsson, sem sá um smíðina á Ísólfsskála. Hann er mikill listamaður. Þeir kunna vel að byggja hús hér, sagði Gunnar. Þeir eru samvizkusamir og leggja sál sína í hvert hamarshögg. Þeir vinna þetta eins og hvert annað kærleiksverk, skaut Páll inn í. Þykir þér góður humar? spurði ég Gunnar. Ágætur, svaraði hann. En Páll sagði Íslendinga hafa byggt fallegri hús, ef þeir hefðu borðað meiri humar. En hann er dýr, sagði ég. Listin kostar peninga, sagði Gunnar.

Þetta líkaði Páli augsýnilega vel. Mikla peninga, sagði hann.

Þeir fóru nú að tala um landnema Íslands og undarlegt væri, að þeir hefðu ekki byggt eitt einasta hús, sem varðveitzt hefði til okkar daga. Þeir veltu því fyrir sér, hvers konar flökkulýður þetta hefði eiginlega verið; ekki væri annað að sjá en "feðurnir frægu" hefðu einungis tjaldið til einnar nætur og lítil reisn væri yfir byggingarkúnst þeirra, ef hún er skoðuð án rómantískrar birtu. Mér heyrðist að þeim fyndist þessi staðreynd styðja heldur skoðanir Barða um herólana. Kannski húsleysið sýni svart á hvítu að þetta undarlega og eirðarlausa fólk hafi einungis ætlað að staldra við á Íslandi á leið yfir höfin, en setzt hér að fyrir einhvern undursamlegan misskilning.

Nú var kominn kliður í stofuna, frúrnar setztar við eldstóna. Og snarkið ekki lengur partur af samskrafinu. Frú Sigrún á ættir að rekja austur í Skaftafellssýslu, þess vegna sagði hún: Þeir voru að reyna að halda því fram í gærkvöldi, að einhverjir fyrir austan hefðu á fyrri tíð gengið um fjörurnar með ljósker og villt um fyrir skipum. Laxnes lætur liggja að því í Paradísarheimt, sagði Páll. Þetta er einber vitleysa, sagði frúin, eða hafið þið nokkurn tíma heyrt þess getið? Þessi saga er frá Jótlandi, sagði Gunnar. Það skiptir engu máli, sagði Páll, aðalatriðið er, að konur allra tíma hafa gengið með ljoskerin sín á einhverri annarlegri stönd og afleiðingin orðið sú, að blásaklausir sjófarendur hafa glapizt á ljósinu, hrakizt og orðið skipreika. Og þá hafa þær sagt sigri hrósandi: Þetta var gott strand!

Við þetta hljóp galsi í samtalið og jókst eftir því sem á leið kvöldið. Getir komu og fóru, Ásmundur Sæmundsson, bóndi á Grund, bróðir Helga, Guðmundur í Merkigarði, Guðmundur Daníelsson og Sigurður trésmíðameistari, sem hlustaði á af stakri prúðmennsku. Þegar við Sigurður vorum kynntir, féll samtal okkar í þennan farveg:

Ertu héðan frá Stokkseyri?

Já.

Og þú hefur einkum starfað við húsbyggingar?

Já, og viðhald.

Ha, viðhald. Hvað heldurðu að konan segi?

Ég er ógiftur.

En við hvað áttu? Viðhald er að vísu mikið praktíserað í Reykjavík, en ég þekki engan sem hefir það að aðalstarfi.

Nú, þú átt við það, sagði Sigurður og brosti eins og reifabarn.

Já, er til einhver önnur merking?

Þekkirðu hana ekki, maður?

Nei, aldrei heyrt hana, sagði ég stríðnislega.

Við köllum það viðhald að dytta að gluggum og svoleiðis, hélt Sigurður áfram, og var eins saklaus í andlitinu og sjálf vornóttin.

Í Reykjavík er hár viðhaldskostnaður hjá sumum.

Hann getur orðið nokkuð hár, þegar gamlir kumbaldar eiga í hlut, sagði Sigurður og var nú með á nótunum.

Hvernig lízt þér á Ísólfsskála?

Stórvel.

Fannst þér erfitt að smíða hann?

Ekkert sérstaklega. En ég mundi verða fljótari með næsta hús.

Það leikur allt í höndunum á honum, sagði Páll.

Hann fór um húsið gullsmiðshöndum, sagði Gunnar. Ég ætla að fá hann suður.

Þegar hér var komið kynningunni, vorum við aftur farnir að heyra í eldinum. Enginn vildi missa af því, sem fram fór. Það er gott fólk hér á Stokkseyri, sagði Páll. Þú ættir að kynnast mentaliteti þess og skilja það. Hér er þröngt, en gott. Ástandið  versnar eftir því sem bæirnir stækka. stórþjóðirnar eru heimskastar. Eitt er samt sameiginlegt í öllum löndum; að eiginkonur eru á móti áfengi. En það er hægt að tala þær til með lagni. Ég hitti gamla konu hér fyrir austan ekki alls fyrir löngu. Hún sagði það væri hart að fylgjast með því, hvernig karlarnir lægju hundflatir fyrir brennivíninu. Ojá, sagði ég, ljótt er að sjá. Eða þá unglingarnir, sagði hún. Ojæja, sagði ég. Mjór er mikils vísir, sagði hún. En voru þeir nokkuð betri í gamla daga? spurði ég. Æi-nei, ætli það, sagði hún. Þú hefðir átt að sjá, hvernig þeir lágu fyrir hunda og manna fótum. En hóflega drukkið vín er guðs gjöf, sagði ég. Ja, heldurðu það, Páll minn, sagði hún. Já, en ekki of mikið í einu, sagði ég. Og á það féllst hún. Svo flýtti hann sér út í aðra sálma: Gunnar er stórskáld. Ég ætti að nota sömu aðferðina við hann og Ívar grimmi við sína kirkjusmiði. Þegar Ragnar í Smára kom hingað, sagði hann: Ég er búinn að segja Hanibal frá húsinu og þeir verði að teikna í sama stíl, þegar þeir byggja yfir safnið. Hingað kemur margt fólk að skoða, sumir eru feimnir, aðrir ganga hreint til verks og gæjast um allar gáttir. Margir eru hrifnir. En einn áhorfenda, sem hafði virt húsið lengi fyrir sér, kom til mín og sagði. Það er fallegt útsýni héðan. Þá vissi ég hann var arkitekt.

En aðalatriðið er að Páll geti unnið hérna, skaut Gunnar inn í.

Ég fer á fætur milli fimm og sex á morgnana, sagði Páll, og byrja að vinna. Þá er mjög fallegt og kyrrt. Svo vinn ég til kl. 11, eftir það er ekki eins rólegt.

Hvaða viður er í loftum og veggjum? spurði ég Sigurð.

Það er fura, svaraði hann.

En við setjum harðvið eins og palisander og íbenholt á eldinn, sagði Páll.

Þú hefur uppljómaðan hnöttinn á píanóinu þínu.

Já, sagði Páll, það veitir ekki af.

Er það góð inspírasjón?

Hnötturinn er vafalaust góð inspírasjón fyrir einræðisherra og landvinningamenn. En fjaran er minn innblástur. Hún er svo frjósöm, að kindurnar hérna eru flestar þrílembdar. Ég hef varað konur við fjörunni.

Ég hef heyrt þú sért að skrifa óperu, Páll?

Hafðu ekki hátt um það. Maður veit aldrei hvað verður. Guðmundur Daníelsson lét mig fá óperutexta. Ég hef verið að reyna að þræða hann upp á einhvers konar músíkband. Ég er kominn langt með fyrsta þátt.

Og þú ert þá oft í fjörunni?

Ég skrepp þangað oft, já. Ég var svo hundheppinn að sjá stórveltubrim nýlega, það hef ég ekki séð síðan ég var strákur. Mér þykir gott að vera hér og ganga með sjónum og hlusta á niðinn. En ég er alltaf myrkfælinn, þegar tekur að skyggja. Hér á ég á öllu von, það er nauðsynlegt að vera var um sig í myrkrinu. Það er mikið myrkur í heiminum. En óttinn er oftast óþarfa ímyndun. Gísli föðurbróðir minn gekk einhverju sinni í niðamyrkri frá Baugsstöðum vestur að Stokkseyri eftir sjávarbökkunum. Þá sér hann allt í einu eitthvert kvikindi. Hann var kjarkmaður og laus við bábiljur, en samt leizt honum ekki á blikuna og hrópaði út í myrkrið, Hver er þarna? Ekkert svar. Þá hélt hann áfram og í ljós kom að kvikindið var tryppi. Þannig eru það oftast einhvers konar tryppi sem reyna að hefta för okkar, en við höldum alltaf að það séu skrímsli.

Og þér finnst gott að vinna hér í nýja húsinu?

Já, ég vildi ég gæti verið hér oftar.

Af hverju geturðu það ekki?

Vegna kirkjunnar. Mér hefur alltaf þótt vænt um starf mitt í kirkjunni. En ég skrifa stundum nótur, það er rétt. Oftast lenda þær í kamínunni. Það er sama hvaða vitleysa stendur á pappírnum, alltaf skal hann brenna með skærum loga. Það er eiginlega nauðsynlegt að hafa kamínu, hefur þú ekki fengið þér kamínu ennþá?

Nei.

Þú ættir að athuga það.

Nú sneri Páll sér að Guðmundi í Merkigerði. Þeir eru að reyna að segja að Skipar sé ekki rétt örnefni, sagði hann. Hvað segir þú um það?

Ég veit það ekki, sagði Guðmundur. Ætli sé ekki réttara að segja Skipa.

Nei, nei, fullyrti Páll fast og ákveðið. Örnefnið heitir Skipar, eða hvað segir þú um það, þú átt að heita málfræðingur.

Ég gæti bezt trúað það heiti Skipar, sagði ég, það er nógu góð afbökun fyrir hvern sem er.

Og af hverju heldurðu það sé komið? spurði Páll.

Ætli Nielsen kaupmaður hafi ekki einhvern tíma sagt: Þarna liggja skiparnar mínar. Og svo hafa allir haldið að þetta væri gullaldarmál. Og þar með var örnefnið skjalfest.

Það er miklu eldra, mótmælti Páll. En hvað heldurðu að örnefnið Roðgúll þýði?

Ég hef heyrt það væri afbökun úr Rauðkuhóll, sagði Guðmundur.

Tóm vitleysa, sagði Páll.

Ætli það þýði ekki Rauðagull, sagði ég. Mýrarrauði?

En Vælugerði? spurði þá Páll.

Í Vafþrúðnismálum er talað um Víðarr og Vála, sem voru synir Óðins. Ætli Væla þessi hafi ekki verið viðhald Vála, sagði ég.

Nú fékk Páll tilefni til að segja okkur eftirfarandi sögu af Geir Sigurðssyni, skipstjóra. Hann var einhverju sinni staddur norður á Siglufirði. Þá gekk hann niður á bryggju til karlanna, sem voru að landa síld. Hann benti á síldina og spurði: Hvað er þetta? Þetta er síld, sögðu þeir. Og hvað er síld? spurði hann. Ja, það er... það er... sögðu þeir. Já, einmitt það, sagði hann. Og hvernig veiðið þið síldina? Í nót, svöruðu þeir. Jæja, einmitt það, á nótur, sagði Geir gamli með uppgerðarundrun í röddinni. Það má þá hafa gagn af þeim líka.

Vesalings mönnunum varð nú ekki um sel, en samt sögðu þeir þessum spurula aðkomumanni undan og ofan af síldveiðum og minntust m.a. á nótabassa. Já, einmitt, svo þið notið líka bassa við veiðarnar, sagði þá Geir. En þá var körlunum nóg boðið og vildu fá að vita, hver þessi maður eiginlega væri. Ja, ég heiti nú Árni fiskifræðingur, sagði Geir og kvaddi.

Þetta var góð saga eins og á stóð. Nú var komið með kaffi og bætt á arininn. Ég spurði Pál um óperuna. Þetta er ekki í fyrsta skipti sem ég hef gert tilraun til að skrifa óperu, sagði hann. En guð einn má vita, hvort þetta verður nokkurn tíma barn í brók.

Er nokkur elektrónísk músík í óperunni?

Nei, ég læt þá ungu um hana. Ég er líklega orðinn afskaplega gamall maður. Elektrónísk músík verkar á mig eins og kenningar Einsteins, en hvers er að vænta á atómöld? Heimurinn hefur tekið stakkaskiptum. Og ég held það sé ómögulegt að segja nema stjórnendur Sinfóníuhljómsveitarinnar verði einhvern tíma í náinni framtíð í geimbúningi með geislavirka tónsprota. - Eða hvað heldurðu að Beethoven hefði sagt, það hef ég oft hugsað um. Eða Bach? Ætli þeir hefðu ekki annars bara brosað og tekið þessari þróun með olympskri ró?

Hefurðu hitt séra Bjarna nýlega? spurði ég.

Já, við hittumst oft. Og við höfum komið okkur saman um að húmorinn sé flotholt lífsins. Á honum höfum við báðir fleytt okkur yfir mörg hættuleg sker. Húmorlaust fólk er þreytandi. Það hefur samskonar áhrif á mig og þurr rúgbrauðsskorpa. En samt getur húmorleysi verkað hlægilega. Ég hef kynnzt mönnum, sem hafa verið svo frábitnir gríni, að mér hefur fundizt það kómískt. En það hjálpar þeim ekki. Grínið er eins og kastljós, það varpar ljósi og skýrir skuggana.

Þú veizt að Þórbergur er á móti óperum.

Já, hann sagði mér einu sinni að óperuskáld væru menn sem hefðu dottið og fengið kúlu á höfuðið. Þá var mér litið á kúluna á enninu á honum og sagði: Þá hlýtur þú að vera óperuskáld með svona stóra kúlu á enninu. En hann sagði: Þetta er vizkukúla og Búddha hefði verið fullsæmdur af henni. Þórbergur hefur húmor, en sitt vit á músík. Hann var að skrifa bók um Stefán frá Hvítadal, er mér sagt. Ég þekkti hann vel. Hann hafði fallegasta yfirandlit sem ég hef séð, en niðurandlitið samsvaraði því ekki. Við töluðum oft um músík og ég samdi lag við eitt af ljóðunum hans, æ hvað heitir það nú aftur...? Ég kom aldrei í Unuhús, utan einu sinni. Ég hef aldei verið mikill bóhem, auk þess lengi erlendis. Ég held mér hafi sjaldan liðið eins illa og þegar Kjarval sagði við mig: Heyrðu Páll, þú ert óhugnanlega normal. Það var allt of satt. Kvöldið sem ég kom í Unuhús voru þar meðal annarra Kiljan og Þórbergur, og þegar ég nú lít í anda yfir þennan hóp, undrar mig, hvað margir þessara manna hafa náði mikilli borgaralegri frægð. Mér fannst einhvern veginn á þeim í þá daga, að það væri annað sem þeir kepptu að. Erlendur var óspar á kaffi. Ég held ég hafi aldrei drukkið eins mikið kaffi og þetta kvöld í Unuhúsi. En þá var minna að gera en síðar varð.

Ég var hissa á því hvað Stefán var strax mikill og agitatórískur kaþóliki. Hann boðaði trú sína af djúpri sannfæringu, ég held jafnvel hann hafi haft mikla löngun til að snúa mér. En ég hugsaði: Bach var lútherskur og hví skyldi það þá ekki vera nógu gott handa mér? Fólk segir oft við mig: Ef þú værir ekki organisti, Páll, mundirðu þá nokkurn tíma fara í kirkju? Ég svara þessu fólki: Ég mundi oft fara í kirkju, þó ég þyrfti ekki að spila. Það er einhvern veginn vissara..."

 

Þessa grein mætti vel flytja eins og hvert annað leikrit, rétt eins og aðra frásögn sem ég skrifaði í svipuðum dúr um Magnús Hafliðason á Hrauni, Eyjólf J. Eyfells og Jóhannes Kolbeinsson sem ég birti í aldamótablaðinu vegna þess að mér þótti hún heldur fjörleg lýsing á körlunum. Það er erfitt að skrifa svona grein og maður verður að leggja sig allan fram, ég reikna með að ég ætti erfitt með það í dag. En hvað sem því líður þá mætti flytja báðar þessar greinar eins og leiksögur, ég tala nú ekki um þegar persónurnar eru meira og minna gleymdar. Það er sagt að látið fólk lifi helzt í minningum annarra en það er auðvitað skammgóður vermir. Það ætti að lifa miklu lengur  sem leikpersónur á því sviði sem deyr ekki með þeim sem muna.

Greinin um Magnús á Hrauni er svohljóðandi:

 

Var munkurinn draugur?

Í fáum orðum sagt

Við vorum á leið suður á Reykjanesskaga, ætluðum að koma við hjá Magnúsi Hafliðasyni á Hrauni, þeirri kempu. Ferðinni var heitið að Selatöngum, þar sem gamlar búðatóttir standa enn og vitna um lífsbaráttu fólks með seltu í blóði. Nú hafa þeir safnazt til feðra sinna, sem fundu kröftum sínum viðnám í Tangasundi. Magnús er þaulkunnugur á þessum slóðum. Það eru þeir reyndar einnig félagar mínir í bílnum, Eyjólfur J. Eyfells listmálari og Jóhannes Kolbeinsson smiður, sá vinsæli leiðsögumaður Ferðafélagsins.

Við höfðum áður komið saman að Selatöngum. Það var í fyrravor. Þá var bjart yfir sjó og landi og sæmilegt veður, en hann hryggjaði við ströndina. Þegar við komum að Selatöngum rýndum við í búðartóttirnar og horfðum yfir sundið. Á meðan dró hann saman í vestrinu. „Hann er fljótur að drífa í,“ sagði Jóhannes, og átti við að hann væri fljótur að hvessa. Jóhannes og Eyjólfur eru gamlir sjómenn. Það má stundum heyra á tungutaki þeirra.

Þegar við ókum heim úr þessari ferð, fórum við fram hjá Hrauni og ákváðum þá að skreppa aftur suður eftir og taka Magnús með.

Nú vorum við aftur á leið að Selatöngum til að uppfylla gamalt loforð, sem við höfðum gefið sjálfum okkur.

Í upphafi ferðar spurði ég Jóhannes um Selatanga.

„Það er bezt að þú spyrjir Magnús á Hrauni um þá,“ sagði Jóhannes. „Ég gæti ímyndað mér að hann kunni skil á sögu þeirra.“

„Á Selatöngum var verstöð frá því á 14. öld,“ bætti hann þó við. „Þá rann Ögmundarhraun og eyðilagði  lendinguna í gömlu Krísuvík, sem nu heitir Húshólmi og er nokkru fyrir austan Selatanga. Þar má enn sjá gróðurbletti og bæjartóttir.“

Úti var nepjukaldi og það hafði snjóað. Eyjólfur, sem sat í framsætinu, pírði augun og sagði:

„Hann er daufur yfir Reykjanesfjallgarði.“

„Ætli snjói í Grindavík,“ spurði ég.

„Ónei,“ svöruðu þeir einum rómi.

„Kannski hefði ég átt að koma með koníakspela til að ylja ykkur,“ spurði ég.

„Nei,“ sagði Eyjólfur, „ég drekk ekki koníak nema í heitu.“

„Hann vill ekkert kuldaskólp,“ sagði Jóhannes.

Eyjólfur sagði: „Þegar Helgi lóðs kom eitt sinn fullur heim – hafið þið heyrt það – þá segir konan „Æ,“ segir hún, „farðu nú að hátta, Helgi minn, og biddu guð fyrir þér.“ „Ha,“ segir karlinn, „guð? Nei, ég vil engan guð.“ „Hann vill ekki einu sinni guð,“ segir þá konan.“

Þar með var koníakið úr sögunni.

Jóhannes skimaði í allar áttir eins og gömlum sjómanni sómdi.

„Hann verður líklega hægur í dag,“ sagði hann. „Hægur útsynningur, en kular í élinu. Gæti orðið svolítið brim.“

„Þó það nú væri, þetta opna haf,“ sagði Eyjólfur.

„En hvað um Selatanga,“ skaut ég inn í.

„Þar var útræði fram um 1880,“ sagði Jóhannes. „Þá þótti staðurinn útúr og farið að brydda á nýjum tíma í Grindavík og víðar.“

„Ætli þar hafi orðið mikil slys?“ spurði ég.

„Óljósar sagnir eru um slys,“ sagði Jóhannes. „En  ekki áreiðanlegar.“

„Hefurðu séð nokkuð þar, sem bendir til slysa,“ spurði ég Eyjólf.

„Nei, ég heyrði bara dálítinn söng úr einni tóttinni, þegar við vorum þar í fyrravor. Já, reyndar hef ég alltaf heyrt söng úr einni tóttinni, þegar ég hef komið að búðunum. Þeir hafa sungið mikið í gamla daga.

En ég heyrði engan söng, þegar við Jóhannes fórum þangað í vor. Þá var eitthvað bölvað rifrildi í einni tóttinni.“

„Já, þú varst að tala um það,“ sagði Jóhannes. „Ekki heyrði ég það.“

„Nei, þú heyrðir það ekki,“ sagði Eyjólfur. „Ég heyrði það aðeins fyrst þegar við komum að tóttarbrotunum, en svo var eins og það dæi út. Ég kom fyrir mörgum árum í herbergi í húsinu Nýlendugötu 19. Húsráðendur, sem voru kunningjar mínir, og vissu að ég sá stundum ýmislegt, sögðu: „Sérðu ekki eitthvað?“

„Ójú, ekki get ég neitað því. Ég sé einhvern slæðing,“ segi ég. „Það er gömul kerling úti í horni, hún er að bogra yfir einhverju og öll í keng.“

Ég lýsti henni fyrir fólkinu, sem sagði að lýsingin stæði heima. „Þetta er hún Guðrún gamla í Stafnesi, hún átti heima hér og hafði prjónavélina sína í horninu því arna. Það hefur orðið eitthvað eftir af henni þarna.“

„Orðið eftir,“ endurtók ég.

„Já, tilveran er undarleg. Hún skilar öllu. Ekkert týnist. Þetta voru eftirstöðvar af Guðrúnu. Hún var þarna auðvitað ekki sjálf. Ég skynjaði engan persónuleika í mynd hennar. Hér sitjum við og tölum saman, og það geymist. En einhvern tíma sér eða heyrir einhver til okkar. Þá verðum við kannski komnir langleiðina inn á astralplanið.“

Við hlustuðum á Eyjólf, þögðum. Nú talaði sá, sem hafði sjón og heyrn til tveggja heima. Bílstjórinn dró jafnvel úr ferðinni, og var farinn að leggja við hlustirnar. Eyjólfur átti leikinn.

„Það hefur verið mikill söngur í gamla Kleppsbænum,“ sagði hann. „Þegar ég kom fyrst að bænum, var hann yfirgefinn, en uppistandandi. Þá heyrði ég sálmasöng. Þeir hafa líklega samvizkusamlega lesið húslestrana sína og sungið sálma, gæti ég trúað, kannski ekki veitt af.“

Það varð þögn.

„Hefurðu séð nokkuð,“ gaukaði ég að Jóhannesi.

„Nei, ekkert.“

„Jú, hann hefur séð margt,“ sagði Eyjólfur. „Hann hefur séð margt fallegt. Hann hefur séð há og tignarleg fjöll í öllum veðrum. Hann hefur horft yfir öræfin og þekkir ótal örnefni. Hann hefur séð það sem er eftirsóknarverðast, landið okkar í allri sinni dýrð.“

„Já,“ sagði Jóhannes, „það hef ég. En maður þarf ekki að vera skyggn til þess.“

„Þú varst að lýsa fyrir mér dularfullri reynslu, þegar við fórum suður eftir í fyrravor,“ fullyrti ég.

„Ekki man ég það.“

„Þú varðst var við eitthvað í skálanum á Jökulhálsi“ sagði Eyjólfur.

„Það var óvera,“ sagði Jóhannes. „Ég sá eitthvað, en aðrir sáu það ekki síður. Það var afarsterk fylgja. Maður sem var dáinn fyrir 16 árum. Hann hefur líklega verið að fylgjast með þessu ferðalagi okkar.“

„Kannski hann hafi ekki verið þarna sjálfur, ætli það hafi ekki bara verið hugur hans, sem fylgdist svona sterklega með ykkur,“ sagði Eyjólfur.

„Jú, ætli það hafi ekki verið,“ sagði Jóhannes. „Og hugur hans hefur þá umbreytzt í persónu hans.“

„Sá sem sést annars staðar en hann er,“ sagði Eyjólfur, „birtist venjulega í réttri mynd sinni. Við skiljum svo lítið brot af tilverunni, skynjum aðeins yfirborð hennar og misskiljum flest. Við erum, þrátt fyrir góðan þroska á veraldarvísu, mjög ófullkomin.“

Jóhannes stóðst ekki freistinguna, en sagði:

„Ég er fæddur og uppalinn að Úlfljótsvatni.Einhverju sinni um haust, eða um líkt leyti og nú, já, það var áreiðanlega í byrjun nóvember – var ég bak við hesthúsið að leysa hey handa beljunum. Það var kvöld og svartamyrkur. Þá heyri ég að hundarnir gelta.

Traðirnar lágu heim að hesthúsinu. Það hafði verið frost en klökknaði þennan dag og holklakinn farinn að slakna. Ég heyri að einhver ríður traðirnar heim að hesthúsinu, stanzar og fer af baki. Ég heyri hringlið í beizlisstöngunum, þegar taumarnir eru teknir fram af hestinum. Einhver gengur að dyrunum, ég legg við hlustirnar – maðurinn staðnæmist og kastar af sér vatni. Svo heyrist ekki meir og hundarnir hætta að gelta. Ég geng að hesthúsdyrunum og huga að því, hver geti verið þarna á ferð, en sé engan. Það var meiri ákoman.“

Þetta er nú meiri guðfræðin, hugsaði ég. Svo spurði ég Eyjólf:

„Er ekki sjaldgæft að menn séu að kasta af sér vatni hinu megin?“

Hann hristi sitt silfurgráa höfuð.

„Þú misskilur þetta allt,“ sagði hann. „Það sem Jóhannes varð vitni að var ekki annað en gamalt bergmál. Hann upplifir af einhverjum ástæðum, að einhverjum hefur orðið mál fyrir mörgum öldum. Annað er það nú ekki. Ekkert í tilverunni er svo ómerkilegt að það týnist í glatkistuna. En hvernig eigum við, þessir líka maurar í mannsmynd, að skilja að það er ekkert til, sem heitir fortíð, nútíð eða framtíð. Það er hægt að sýna kvikmynd eins oft og hver vill, þannig er einnig hægt að upplifa svipmynd þess sem var. Líf okkar geymist á dularfullan hátt.“

Ég sneri mér að Jóhannesi og spurði um dvöl hans á Úlfljótsvatni?

„Faðir minn var bóndi þar í 26 ár,“ sagði hann. „Hann dó 25. marz sl. 94 ára gamall. Hann hét Kolbeinn Guðmundsson. Hann lá ekki rúmfastur nema 3 vikur. Annað hvort voru menn í gamla daga ódrepandi eða ekki,“ sagði Jóhannes og brosti.

„Heldurðu að Jóhannes eigi eftir að verða 94 ára,“ spurði ég Eyjólf.

„Nei-i,“ svaraði Eyjólfur dræmt.

„Heldurðu að hann eigi eftir að verða jafngamall og þú?“

„Það efast ég um.“

„Hvað ertu gamall?“

„Karlinn er orðinn 81 árs.“

„En ég, verð ég 94 ára?“

„Nei, þú verður ekki eins gamall og ég,“ sagði hann ákveðið. Ég fór að reikna.

„En verð ég ekki sjötugur?“ sárbændi ég hann.

„Maður skyldi ekki forsvara neitt,“ sagði hann.

Ég sá að ekki dugði að freista Eyjólfs, svo að ég sneri mér að Jóhannesi.

„Þú manst auðvitað vel eftir Tómasi Guðmundssyni hinum megin við Sogið,“ sagði ég.

Jóhannes hrökk við. Hann hefur líklega einnig verið að reikna, hugsaði ég. „Tómasi,“ sagði hann, „jú–ojú, en við þekktumst ekki mikið. Hann var eldri en ég. Það bar við að ég kom heim til hans. Hann var ákaflea feiminn við ókunnuga og faldi sig, ef einhver kom. Ég vissi ekki þá, að hann ætti eftir að varpa svo miklum ljóma á Sogið og sveitina; að hann ætti eftir að verða stórskáld.“

Og Jóhannes varð hugsi. „Tómas var talfár,“ sagði hann. „Foreldrar hans voru gott fólk og höfðingjar. Ég fylgdist með því sem unglingur, þegar hann birti ljóð eftir sig í Heimilisblaði Jóns Helgasonar, þá var hann innan við fermingu. Hann orti um æskustöðvarnar, og þar eru Sundin blá.“

„Heldurðu að hann eigi við þau – sundin við Sogið,“ spurði Eyjólfur undrandi.

„Já, það hefði ég haldið,“ svaraði Jóhannes viss í sinni sök. „Hvergi eru blárri sund en við Brúarey í Sogi. Þau blasa við æskuslóðum skáldsins.“

II.

Nú vorum við komnir að kapellunni, hraunhleðslu norðan við húsaþyrpinguna, þar sem álfélagið hefur reist timburþorp til bráðabirgða.

„Hraunið heitir eftir kapellunni,“ sagði Jóhannes og benti. „Þeir grófu einhvern tíma í þetta og fundu líkneski, ég held frá kaþólskri tíð. Hér hefur verið eins konar sæluhús í miðju hrauninu, enda hraunið hættulegt yfirferðar, ekki sízt fyrir hesta. Ósjaldan kom fyrir að þeir fótbrotnuðu og stundum hröktust ferðamenn út að ströndinni.“

„Það var önnur kapella í hrauninu,“ sagði Eyjólfur.

„Hún hefur farið forgörðum,“ sagði Jóhannes.

„Eitt sinn komum við Gísli Jónsson bílasmiður að henni og sá ég þá munkinn, en það var ekkert merkilegt. Hitt var merkilegt að Gísli sá hann líka. „Þetta er furðulegt,“ sagði hann. „Þetta hef ég aldrei séð áður.“ Hann taldi slíkt hégóma og hirti ekki um framhaldslífið. Hann sagðist ekki trúa því, að hægt væri að skyggnast inn í fortíðina og ekki heldur, að unnt væri að sjá framliðið fólk.

Seinna vorum við í veiðiferð saman austur á Baugsstöðum, það var um vor. Við sváfum í dálitlum heystabba, sem var eftir í hlöðunni. Um morguninn var Gísli eitthvað fálátur. Ég innti hann eftir því, hvort honum liði illa. „Í nótt sá ég draug í fyrsta skipti,“ sagði hann. „Hvernig  atvikaðist það,“ spurði ég. „Jú, ég vaknaði við það, að einhver gekk yfir stabbann og svo áfram í lausu lofti. Þá varð mér ekki um sel.“

Mér er nær að halda að Gísli hafi verið látinn sjá þetta til þess að lina hann í vantrúnni, enda var hann ekki eins stífur á meiningunni upp frá því.“

„Var munkurinn draugur,“ spurði ég eins og barn.

„Nei, ég sagði Gísla sem var, að munkurinn væri bara gömul spegilmynd, eftirstöðvar frá liðnum tíma. Þannig skiljum við eftir mynd okkar einhversstaðar í tíma og rúmi, og kannski rekast einhverjir á hana, þegar við erum farnir.

Ég fór einhvern tíma á fund hjá Hafsteini, þá kom Gísli upp að vanganum á mér og segir: „Heyrðu, Eyjólfur, heldurðu ekki að þú farir að koma?“ „Ég. O ég veit ekki,“ svaraði ég.

Hann var alinn upp í Hróarsholti í Flóa. Þar hefur hann alltaf verið með okkur Jóhannesi nema í sumar, þá varð ég hans í fyrsta skipti ekki var. Þó fannst mér eins og hann hugsaði til okkar. En það var allt og sumt.

Hróarsholt er með fallegri bæjarstæðum. Sagt er, að þaðan hafi sézt nítján kirkjur.“

„Nú eru nokkrar þeirra úr sögunni,“ minnti Jóhannes hann á. Og eitthvað þurftu þeir að bera saman bækur sínar um kirkjufjöldann.

Og nú vorum við komnir á Grindavíkurveginn.

„Þarna er Þorbjörn,“ sagði Eyjólfur, „fjall þeirra Grindvíkinga.“

„Þá er nú Esja tilkomumeiri,“ sagði ég.

„Ég reri eina vertíð í Grindavík,“ hélt Eyjólfur áfram, „þú varst þar líka, Jóhannes.“

„Já, ég reri þaðan eina vertíð. Það gekk ágætlega. Ég reri frá Nesi – það hefur verið 1927. Við höfðum útræði um Járngerðarstaðastund. Það gat verið varasamt á opnum árabátum.“

„Hvenær rerir þú frá Grindavík, Eyjólfur?“

„Ég man það nú ekki, jú, það hefur líklega verið 1904. Ég reri úr Þórkötlustaðahverfinu.“

„Það var aldrei stórbrim þessa vertíð,“ sagði Jóhannes.

„Ekki man ég heldur eftir því,“ sagði Eyjólfur.

„Við sýndum ekki af okkur nein þrekvirki,“ sagði Jóhannes. „Engin karlmennska eins og þegar Gunnlaugur sýslumaður á Barðaströnd stóð undir mæniás fjóssins og kom í veg fyrir að þekjan hryndi yfir beljuna: „Allþungt þetta hér,“ sagði hann. Það var ekki verið að fjasa út af smámunum í þá daga.“

Eyjólfur sagði:

„Ég þekkti vel Gísla, bróður Magnúsar á Hrauni, og Margréti konu hans Jónsdóttur frá Einlandi. Þetta var ágætisfólk. Ég var heimilisvinur á Einlandi. Við strákarnir vorum allir skotnir í Möggu.“

„Þau eru bæði dáin,“ sagði Jóhannes.

„Já, þau Gísli eru bæði farin,“ sagði Eyjólfur og bætti við:

„Hún var glæsileg stúlka. Ég hélt að Margrímur Gíslason ætlaði að ná í hana. Hann varð seinna lögregluþjónn í Reykjavík, mesti myndarmaður. Þá datt engum í hug að keppa við hann. En hún giftist Gísla.“

Jóhannes sagði:

„Þeir bjuggu báðir á Hrauni, bræðurnir Gísli og Magnús. Hafliði, faðir þeirra, var lengi formaður.“

„Hann var eftirminnilegur karl,“ sagði Eyjólfur. „Eitt sinn þegar gefin voru saman hjón, bæði ósköp lítil fyrir mann að sjá, var Hafliði svaramaður. Þegar prestur snýr sér að konunni og spyr, hvort hún vilji manninn, svarar hún ekki. Þá er sagt að Hafliði hafi hnippt í hana og sagt: „Segðu já – segðu já – segðu bara já.“

Og hún álpaðist til að segja já.“

„Ætli þetta hafi verið Hákon í Bakka,“ sagði Jóhannes. „Það var kot í túnjaðrinum á Hrauni. Ég held að rústirnar standi ennþá. Hákon reri hjá Hafliða og síðan hjá Magnúsi. Ég held þeir hafi naumast róið nema Hákon væri með.“

III.

Við vorum komnir að Hrauni. Ég snaraðist út úr bílnum, gekk upp tröppurnar og bankaði. Magnús kom til dyra. Hann var ekki eins hress og oft áður. Þegar ég hafði hitt hann, var hann alltaf nýr eins og Passíusálmarnir.

„Nú erum við komnir,“ sagði ég.

„Komnir, hverjir?“

„Ég er með tvo gamla sjómenn úr Grindavík, Eyjólf Eyfells og Jóhannes Kolbeinsson.“

„Jæja,“ sagði Magnús.

„Við erum að fara að Selatöngum. Þú ferð með.“

„Það efast ég um. Það er víst einhver illska hlaupin í mig. Læknirinn segir að það sé eitthvað í öðru nýranu.“

„Nú, finnurðu til,“ spurði ég.

„Onei, ég hef aldrei fundið til.“

„Þetta eru skemmtilegir karlar,“ sagði ég.

„Ha, já er það,“ sagði Magnús og klóraði sér á hvirflinum. Svo strauk hann yfirskeggið og fór í gúmmískóna.

Eyjólfur kom í gættina. Þeir heilsuðust. Magnús virti hann fyrir sér. Þeir tóku tal saman. Það var selta í Eyjólfi, hann var ekkert blávatn. Það hefur Magnús fundið. Einu sinni munaði mjóu að Eyjólfur drukknaði í Loftsstaðasundi.

Karlarnir gengu út í bílinn. Ég á eftir. Svo héldum við af stað.

„Ég var hrifinn af Margréti mágkonu þinni á Einlandi, þegar ég var á vertíð hér strákur,“ sagði Eyjólfur.

„Hún hefur verið ung þá,“ sagði Magnús.

„Já, um fermingu,“ sagði Eyjólfur.

„Og varstu skotinn í henni strax,“ sagði Magnús og hló.

Við ókum sem leið lá að Selatöngum.

„Ég sé ekki betur en þú sért sæmilegur til heilsunnar, Magnús,“ sagði ég. Því að nú kjaftaði á honum hver tuska, ekki síður en okkur hinum.

„Ég er alveg stálhraustur,“ fullvissaði hann okkur og sjálfan sig, „mér hefur aldrei orðið misdægurt. En ég á að fara í rannsókn til Snorra Hallgrímssonar. Það er gott að eiga góða menn að. Við höfum farið í rjúpu saman.“

„Þú varst oft á sjó með Hákoni á Bakka,“ sagði ég.

„Ojá,“ sagði Magnús. „En af hverju dettur þér hann í hug?“

„Þeir muna eftir því, þegar hann var giftur.“

„Ha? Hann giftist aldrei.“

„Hvað segirðu?“

Og nú sperrtu Jóhannes og Eyjólfur eyrun.

„Nei, hann bjó með konu, en þau voru aldrei gefin saman í hjónaband.“

Eyjólfur segir honum nú söguna um giftingu litlu hjónanna. Magnús slær á lær sér:

„En þetta er ekki rétt. Það voru gift þarna hjón, en þau sögðu bæði  nei.“

„Ha?“

„Ég sagði að þau hefðu bæði sagt nei.“

„Nú, og hver voru þau,“ spurði Eyjólfur.

„Það voru Einar Árnason póstur og Katrín Þorkelsdóttir.“

„Var sú gifting ekki ólögleg?“

„Nei, nei. Þetta var látið duga í þá daga. Menn voru ekki að gera veður út af öllum hlutum. Það þótti skrítið. En Hákon bjó með konu sem hét Guðmunda Gísladóttir, þau komust vel af.“

Fagradalsfjall blasti við okkur. Þangað höfðum við Magnús eitt sinn farið, gengið upp á fjallið, litazt um eins og landnámsmenn. Ég benti í áttina þangað.

„Það dregur undir sig,“ sagði Magnús. „Þetta er lengri leið en maður heldur.“

Mig rak minni til þess.

„Einar póstur og Katrín, voru þau lítil,“ spurði Eyjólfur hugsi.

„Já,“ sagði Magnús.

„En Hákon og Guðmunda?“

„Guðmunda var há kona og snör. Hún var köttur þrifinn, og prýðilega útlítandi baðstofan, þó hún væri lítil. En þau Einar bjuggu í moldarkofa.“

„Það hefur þá ekki verið Hákon,“ sagði Eyjólfur. „Það hafa verið Einar og Katrín.“

„Það hafa verið þau,“ sagði Magnús.

„Er Einland uppistandandi?“ spurði Eyjólfur.

„Já, þekkirðu ekki Ísleif Jónsson, verkfræðing í Reykjavík?“

„Við erum skyldir,“ sagði Eyjólfur.

„Jæja,“ sagði Magnús og virti Eyjólf fyrir sér. „Nú sé ég, að það er sami bjarti svipurinn. Hann er að skinna Einlandið upp,“ bætti hann við.

„Já, einmitt,“ sagði Eyjólfur.

Við ókum fram hjá Ísólfsskála, Selatangar skammt þar fyrir austan. Á leiðinni töluðu þeir um sitthvað, og það var engu líkara en maður væri kominn hálfa öld aftur í tímann. Þeir töluðu um karl einn sem „þótti gott að smakka það“, um fólk, sem „hafði orðið bráðkvatt“. Og margt fleira skröfuðu þeir, sem ómögulegt var fyrir ókunnugan að henda reiður á. Magnús minntist á konu, sem hafði átt hálfsystur, „og hún varð sama sem bráðkvödd líka.“ Og síðan barst talið að Jóni heitnum á Einlandi, föður Margrétar, og hann varð einnig bráðkvaddur.

„Hann var dugandi sjósóknari,“ sagði Magnús, „–áður en hann varð bráðkvaddur.“

„Já og myndarmaður,“ sagði Eyjólfur.

„Og aðsækinn við sjó,“ bætti Magnús við. „En viljið þið ekki sjá leiðið hans Ögmundar, sem hraunið er kennt við. Það stendur norðan við veginn.“

„Förum fyrst niður að Selatöngum.“

„Heyrðu Eyjólfur, lenturðu nokkurn tíma í Stokkseyrardraugnum,“ spurði Magnús.

„Nei, ég var svo ungur. Þegar við strákarnir heyrðum fyrst af honum, treystum við á, að hann kæmist ekki yfir mýrarnar, því að þær voru á ís og flughálar.“

„Hvað ætli þetta hafi verið?“ spurði Magnús.

„Þetta voru engir aumingjar, sem urðu fyrir barðinu á draugnum,“ skaut Jóhannes inn í samtalið.

„Fólk var með margvíslegar skýringar,“ sagði Eyjólfur. „Sumir töluðu um kolsýrueitrun í andrúmsloftinu, en það veit enginn.“

„Það flýðu allir úr einni verbúðinni,“ sagði Jóhannes, um leið og bíllinn stöðvaðist við Selatanga.

IV.

Við lituðumst um.

„Hvar er Magnús?“

„Hann skrapp niður á kampinn að tala við veiðibjölluna,“ sagði Jóhannes. „Þeir þekkjast, mávurinn og Magnús. Hann er búinn að skjóta þá svo marga um dagana.“

„Honum er ekki fisjað saman,“ sagði Eyjólfur. „Hann er líkur föður sínum, kempukarl.“

Við skoðuðum tóttirnar af verbúðunum og fiskhjöllunum. Í fyrravor var jörðin algræn, þar sem fiskurinn hafði legið við byrgin.

Tólf til fimmtán menn hafa verið við hvern bát, hafði ég lesið mér til. Bragur er til um alla útróðrarmenn, sem eitt sinn voru á Selatöngum, og eru þeir taldir með nafni og hafa þá verið yfir 60. Tóttirnar eru litlar og ég gizkaði á, að þrír til fjórir hefðu verið í hverri verbúð. Þeir sögðu það hefðu minnsta kosti verið sjö, ef ekki fleiri. Af tóttarbrotunum að dæma er hver búð um fimm metrar að lengd og tveir á breidd. Sumar búðirnar hafa jafnvel verið minni. Kannski þeir hafi haft verbúðirnar svona litlar til að halda á sér hita, datt mér í hug. Þarna sáum við einnig hellisskúta. Jóhannes sagði að hellarnir væru reyndar tveir, og hefði annar verið kallaður sögunarkór, þar sem var smíðað, en hinn mölunarkór, þar var malað korn.

Selatangar eru skarð eða afdrep í Ögmundarhrauni. Þar fundu Krísuvíkurmenn hentugt athafnasvæði eftir hraunflóðið mikla.

Dákon var hraunstandur uppi í kampinum á Selatöngum. Í honum voru landamerki milli Ísólfsskála og Krísuvíkur. Næst austan við Dákon er Vestrihlein, en þá Eystrihlein. Sundið hefur líklega verið vestan undir Eystrihlein og uppsátrið þar beint upp af. Þar upp með hleininni voru bátarnir settir undan sjó. Vegalengdin frá Krísuvík á Selatanga er um 6–7 km, og um þriðjungur þess vegar apalhraun, svo það hefur ekki verið skipsganga, sem kallað var, að fara þá leið kvölds og morgna. Þess vegna hafa verbúðirnar verið reistar þar. Og enn tala þær sínu máli.

Magnús var kominn í leitirnar. Við horfðum yfir kampinn og sundið. Ólög riðu yfir hleinarnar, en ekki á sundið. Það var hreint.

„Þeir þekktu sjóina, karlarnir,“ sagði Magnús.

„Ungt fólk nú á dögum mundi líklega deyja af einni saman tilhugsuninni að eiga að sofa í svona hreysum,“ sagði ég og virti fyrir mér tóttarbrotin.

„Manneskjan gerir það, sem hún verður að gera,“ sögðu þeir.

„Verbúðirnar hafa verið vindþéttar,“ sagði Eyjólfur.

Ég hryllti mig ósjálfrátt í herðunum.

„Þeir hafa sótt í þetta hey og mosa,“ sagði Magnús.

Svo benti hann út á sundið.

„Þeir hafa lent eitthvað eftir áttum,“ sagði hann. „Í útsynningi hafa þeir lent vestar, en austar í landnyrðingnum. Það er ekki mikil lá við hleinina núna. Þeir hefðu lent í svona sjó. Þarna er eystri hleinin og þarna sú vestri. Þeir lentu á milli hleinanna, í Tangasundi. Og nú er Dákon horfinn.“

„Það er talsvert brim núna,“ sagði ég. „Þú segir að þeir hefðu lent í þessu.“

„Ætli ekki það, þetta er svaði,“ sagði Magnús. „Þeir kunnu svo sem að bíða eftir lagi. En hafið þið ekki heyrt að hér átti að vera draugur,“ og hann sneri sér að Eyjólfi.

„Jú,“ sögðu þeir.

„Hann var kallaður Tanga-Tómas,“ sagði Magnús.

„Hefurðu séð hann Eyjólfur?“ spurði ég.

„Nei,“ sagði Eyjólfur, „séð hann – nei, nei.“

„Þú ættir að spyrja hann Þórarin Einarsson um hann,“ sagði Magnús. „Hann býr í Höfða á Vatnsleysuströnd. Hann er sonur seinasta formannsins hér á Seljatöngum. Þórarinn er faðir Þorvalds Þórarinssonar, lögfræðings í Reykjavík, svo hann á ekki langt að sækja það, að vera þéttur fyrir! Einar, faðir Þórarins, var óbágur að segja frá Tanga-Tómasi. Einu sinni var Einar að smíða ausur úr rótarkylfum hjá okkur á Hrauni, þá sagði hann okkur þessa sögu:

Guðmundur, bróðir hans, svaf fyrir framan hann og lá með höfuðið útaf koddanum, en sneri sér við í svefnrofunum, og færðist upp á koddann, en í sömu andránni kom vatnskúturinn, sem þeir höfðu með sér á sjóinn en geymdur var í verbúðinni, af alefli þar sem Guðmundur hafði legið með höfuðið.

Þetta bjargaði auðvitað lífi hans.“

„Það var gott að draugurinn drap ekki Guðmund,“ sagði Jóhannes. „Hann átti eftir að eignast 18 börn.“

„Nei, það var ekki hann, þú átt við Guðmund í Nýja Bæ,“ sagði Magnús.

„Já,“ sagði Jóhannes, og áttaði sig. „Guðmundur í Nýja Bæ var Jónsson, hann reri 1917 úr Húshólma, en þeir urðu að lenda hér á Töngunum.“

„Guðmundur í Nýja Bæ var skírleikskarl,“ sagði Magnús, „það var gaman að vera með honum einum. En þegar fleiri voru, varð hann öfgafullur. Lífsbaráttan varð honum þung í skauti, hann varð að treysta á útigang. Tvö barna hans dóu í vetur.“

Við vorum komnir upp á þjóðveginn aftur, og ætluðum sem snöggvast að skreppa að gröf Ögmundar. Á leiðinni þangað segir Magnús allt í einu:

„Þessi klettur þarna í hrauninu heitir Latur.“

„Hvers vegna,“ spurði ég.

„Það gekk erfiðlega að miða hann – hann gekk illa fyrir, eins og sagt var. Hann bar lengi í sama stað.“

Og nú blasti við Ögmundarhraun milli Latsfjalls og Krísuvíkur-Mælifells og fyllir hálfan dalinn. Niður við sjó stóð bærinn Krísuvík, en uppi í dalnum Vigdísarvellir, fjallajörð í hvammi með hlíðinni norð-vestan við Mælifell. Þar sjást tóttir.

„Ég man vel eftir byggð þar,“ sagði Magnús. „Gömul sögn segir, að smali hafi, þegar hraunið brann, bjargazt upp í Óbrennishólma, sunnarlega í hrauninu, vestan við Húshólma.“

Jóhannes sagði að þjóðsagan um Ögmund væri á þá leið, að hann hafi átt að vinna sér það til kvonfangs að ryðja veg yfir hraunið, en var drepinn að verki loknu. Aðstandendur  konunnar treystu sér víst ekki til að vinna á honum fyrr en hann var orðinn örmagna af þreytu. Þá hertu þeir upp hugann og drápu hann.

„Ögmundur sofnaði við hraunbrún, þar sem leiðið er og þar drápu þeir hann,“ bætti Magnús um frásögn Jóhannesar. „Nú er hrunið úr leiðinu. Þeir ættu að varðveita það betur. Ég er að vísu ekki fylgjandi því að raska ró þeirra dauðu, en það mætti vel ganga betur um leiðið.“

Ég ætlaði eitthvað að fara að minnast frekar á Ögmund, en þeir fóru þá að tala um sjómennsku í gamla daga og ég komst ekki upp með moðreyk. Það var eins og bíllinn breyttist skyndilega í gamlar verbúðir. Það er munur að róa nú eða áður, sögðu þeir.

„Þá var alltaf andæft á árunum,“ sagði Magnús til að uppfræða mig. „Þá var línan tvö til þrjú pund og geysisterk og vont að draga hana. Einhverjum hefði minnsta kosti þótt það sárt í dag. Sumir fengu blöðrur.

„Betur á bak og báðum áfram“ var sagt þegar austanátt var og vesturfall, og þegar línan festist sló alltaf á bakborðið. Það þurfti alltaf manni meira á bakborða í andófi. Þess vegna var sagt, Betur á bak..... Þá þurfti að nota árarnar til að róa að línunni.“

Og svona héldu þeir áfram að tala saman um löngu liðna daga. Ögmundur var gleymdur. Ég var að hugsa um að koma við hjá Þórarni gamla í Höfða.

Eyjólfur hafði, okkur öllum á óvart, komið með flösku af líkjör. Hann var farinn að hvessa, eða setja í, eins og karlarnir hefðu sagt. Ég sá verbúðirnar gömlu fyrir mér, og skinnklædda karlana. Ég hugsaði um það sem Magnús hafði sagt: „Það er ekki mikil lá við hleinina; það heitir öðru nafni: sogadráttur og þar er lending stórháskaleg. Ég mundi vel eftir lýsingum Magnúsar Þórarinssonar, sem oft kom niður á Morgunblað, á meðan hann var og hét. Hann var einbeittur og ákveðinn, með auga á hverjum fingri. Hann var fyrsti mótorbátsformaður í Sandgerði. Það var eins og sjór og reynsla hefðu lagzt á eitt um að tálga persónu hans inn að hörðum kjarnanum.

Magnús tók saman bók, sem heitir „Frá Suðurnesjum“. Merkisrit. Þar segir, að ef skip tók niður að framan, þegar mikil lá var, stóð það strax svo fast, að ómögulegt var að ýta því út aftur, svo þungu. Sogaði þá óðara undan, svo að skipið varð á þurru og lagðist á hliðina. Næsta aðsog fyllti þá skipið, og allt var í voða. Það varð því sífellt að halda þeim á floti og ýta frá fyrir hvert útsog, en halda í kollubandið. Næsta ólag kom svo með skipið aftur, en þrekmennin settu axlirnar við, svo að ekki tæki niður; stóðu þeir oft í þessum stympingum, þó að sjór væri undir hendur eða í axlir, en klofbundnir voru þeir oftast, er þetta starf höfðu.

Þetta hugsaði ég um og myndin skýrðist í huga mínum. Ég sá karlana standa í kampinum á Selatöngum í brók og skinnstakk, hvorttveggja heima saumað úr íslenzkum skinnum. Brókin upp á síður, en stakkurinn niður á læri. Mátti vel svalka í sjó þannig búinn án þess að verða brókarfullur, eins og kallað var ef ofan í brókina rann.

Stundum kom fyrir að láin var svo mikil að ólendandi var á venjulegan hátt. Þá var fiskurinn seilaður úti á lóninu, seilarnar bundnar saman og færi hnýtt við, en einum manni falið að gefa út færið og annast seilarnar að öllu leyti. Og svo var beðið eftir lagi til að lenda skipinu tómu, tóku þá allir til ára eftir skipun formanns, á þriðju stóröldunni, sem var jafnan hin síðasta í ólaginu, eftir hana kom dálítið hlé á stórbrotum; var það kallað lag. Þá var róið með fullum krafti, árar lagðar inn í skipið í fljótheitum. Þegar krakaði niður, hlupu allir útbyrðis og brýndu skipinu upp úr sjó, áður en næsta ólag kæmi. Stundum komu aðrir, sem tækifæri höfðu og hjálpuðu til.

Þannig stóðu Selatangar mér fyrir sjónum. Hver myndin tók við af annarri, reis og hneig í huga mínum eins og úthafsaldan við ströndina.

„Ég var oftast aðeins með eitt skinn,“ sagði Magnús upp úr þurru.

„Jæja,“ sagði Eyjólfur.

„Ég var oft holdvotur,“ sagði Magnús.

„Það vorum við aldrei fyrir austan,“ sagði Eyjólfur.

„Ojú, maður var oft þvalur, þetta var helvítis vosbúð,“ sagði Magnús.

Aftur hljóp í mig hrollur.

Ég var farinn að hlakka til að koma heim og leggjast eins og hundur við sjónvarpið.

Við höfðum ekið fram hjá Ísólfsskála á heimleið. Körlunum hafði ekki orðið orðs vant. Nú töluðu þeir um Guðmund á Háeyri.

Magnús sagði:

„„Rólegir drengir, ekki liggur mér á,“ sagði hann þegar var að verða ófært, hann vissi hvað það gilti.“

Eyjólfur sagði:

„Guðmundur var kominn að Eyrarbakkasundi og búið að flagga frá, talið ófært. Þá sagði hann: „Við skulum stöðva snöggvast hér rétt utan við sundið,“ og stendur upp og horfir þegjandi fram á brimgarðinn og segir svo enn: „Nei, sko andskotans brimið“ – og rétt í sömu svifum: „Takið brimróður inn,“ og þeir  höfðu lífið. Hann umgekkst ólögin eins og leikföng. En þau voru það ekki fyrir óvana,“ bætti Eyjólfur við og vissi af eigin reynslu, hvað hann söng.

Magnús sagði að Guðmundur hefði stundum hikað við að fara inn af ótta við að önnur skip kæmu kannski á eftir og mundu ekki hafa það. Þá segir Eyjólfur:

„Jón Sturlaugsson á Stokkseyri hikaði stundum líka, vegna þess að hann bjóst við að aðrir mundu fylgja sér eftir. Hann var einnig afbragðs sjómaður. Og honum var ekki heldur fisjað saman, honum Hafliða föður þínum. „O, þetta er bara þurraslydda, þurraslydda,“ sagði hann...

„Þetta hefur þú heyrt,“ sagði Magnús og glaðnaði við.

Svona göntuðust karlarnir, meðan myrkrið datt á. Þeir töluðu um Berg í Kálfhaga og sögðu, að Guðmundur á Háeyri hefði haft hann handa körlunum sínum til að grínast með. Einhvern tíma segir Bergur, „Það er óhætt upp á lífið að róa hjá Guðmundi á Háeyri, en aðköllin ósköpin.“ „Róðu nú Bergur, róðu nú Bergur, og róðu nú helvítið þitt Bergur,“ sagði Guðmundur víst eitt sinn í róðri.

Og í annað skipti bar það til tíðinda, eins og oft var, að bóndi ofan úr sveit fékk að róa hjá Guðmundi til að fá í soðið fyrir heimili sitt. Þegar þeir höfðu ýtt á flot var venja að taka ofan sjóhattinn og lesa sjóferðabæn. Bóndinn hafði bundið á sig hattinn og átti erfitt með að ná honum af sér. Þá kallar Guðmundur formaður og segir: „Ég held þú getir lesið Andrarímur eða einhvern andskotann, þó þú sért með helvítis kúfinn á hausnum.“

Og nú blasir við Hraun. Þarna á ströndinni hafa orðið skipstapar. Magnús hefur áður sagt mér af þeim: Franska togararnum Cap Fagnet, sem strandaði sunnan undir Skarfatöngum aðfaranótt 24. marz 1931, og St. Louis, enskum togara, sem strandaði senmma í janúar 1940 í Vondu fjöru. Öll skipshöfnin var dregin í land í björgunarstól, nema skipstjórinn. Hann kom ekki út úr brúnni nærri strax. Björgunarmenn biðu eftir honum í allt að 10 mínútur áður en hann sást á brúarvængnum. Hann fetaði sig niður á dekkið og fram að vantinum. En þegar hann var kominn að björgunarstólnum, féll hann allt í einu aftur yfir sig og ofan í ólgandi brimlöðrið. Þar varð hann til.

Magús á Hrauni hefur margt séð og margt lifað. Hann hefur marga fjöruna sopið.

(1967)

 

20. janúar, fimmtudagur

Þetta voru tímar mikilla tíðinda og ég upplifði þá mjög sterkt. Þorskastríðið náttúrulega mál málanna, en í París upplifði ég Bandaríki-Evrópu, enda kemur það fram í því sem ég sendi heim af Parísarfundinum, þar sem ég tala m.a. um fæðingarhríðir nýrrar Evrópu og varpa fram þeirri spurningu, hvort Bandaríki-Evrópu verði að raunveruleika uppúr níunda áratugnum.

Þetta voru spennandi tímar og ég sakna þeirra að mörgu leyti. Hafði einkum áhuga á því að Morgunblaðið sæti ekki eftir, en tengdist þessum umbrotum með einhverjum hætti. Pompidou Frakklandsforseti, sem hingað kom að tala við Nixon, sagði að ljós Evrópu mundi lifna "þegar við erum setztir kringum samningaborðið" og bætti við að Frakkland mundi "ekki reyna að blása á það ljós". Enda varð sú raunin að Efnahagsbandalag Evrópu þurfti ekki að þreifa sig áfram í neinu myrkri eftir þennan merka og mikilvæga fund. Samt voru miklar deilur um margvísleg atriði, en kóssinn var tekinn og honum hefur verið haldið, jafnvel má segja með nokkrum sanni að komið hafi verið á fót sérstakri ríkisstjórn bandalagsríkja Evrópu og sé hún með vissum hætti ábyrg gagnvart Evrópuþinginu sem kosið er í almennum lýðræðislegum kosningum í aðildarríkjunum. En spyrja má hvort menningarlegur bakhjarl bandalagsins hafi dugað því. Mér er það ekki ljóst. Áherzla var að vísu lögð á menningartengsl ríkjanna á Parísar-fundinum en áherzla að sjálfsögðu lögð á efnahagssamstarf aðildarríkjanna fyrst og síðast. En lokaorð einnar greinar minnar frá París eru svohljóðandi: "Bókmenntir, listir, menning, jafnvel siðmenning, eru loks orðin eftirsóknarvert hlutskipti þessa peningaveldis, ef marka má yfirlýsingar ráðamanna þess upp á síðkastið. Ef fleiri raddir slíkar heyrast á næstu árum  má ætla að Efnahagsbandalaginu sé borgið; að það geti orðið evrópskri menningu það sama og páfastóll varð kaþólskri heimslisti.

Þrátt fyrir allt."

Og í annarri grein sem ég skrifaði 24. október um kosningabaráttuna í Vestur-Þýzkalandi, Sjónvarp og spilling, Ísland og Evrópa, standa þessi orð: "Menning er ákjósandlegri grundvöllur framtíðar en fjármunir, en þó er þess að vænta að sameining Evrópu kalli, þegar fram líða stundir, einnig á nýsköpun evrópskrar menningar, nýjan renesans.

Með þeirri þróun verðum við að fylgjast fast og ákveðið, ekki síður en efnahagsmálunum. Við verðum að hafa efni á að sækja þessar þjóðir heim, kynnast þeim og taka eins mikinn þátt í evrópskri framtíð og við framast getum. Afstaða  Belga og samninga þeirra við okkur um landhelgismálið eru spor í þá átt".

En hvernig samstarf? Um það er einnig fjallað í þessari grein og sé ég ekki betur en þar sé því lýst, hvernig þróunin hefur orðið: "Aftur á móti er ekki úr vegi að geta þess hér að dýrtíðin í efnahagsbandalagslöndunum, svo og löndum eins og Austurríki og Sviss og flestum öðrum löndum á meginlandi Evrópu, er orðin svo mikil að ef Íslendingar lækkuðu enn gengi krónunnar verulega mundi það að öllum líkindum leiða til þess, að enginn Íslendingur hefði efni á að koma til þessara landa (nema kaupgjald yrði stórlega hækkað heima!). Aftur á móti gætu ferðamenn frá þeim lifað svipuðu lífi á Íslandi og mér er sagt að við getum á Spáni, þótt þar fari nú ýmislegt hækkandi. En án tengsla - og raunar miklu nánari tengsla - við meginland Evrópu en verið hafa er hætta á að við Íslendingar missum fótanna í þeirri sjálfsögðu viðleitni okkar að vera áfram Evrópuþjóð. Náin tengsl við meginlandsþjóðirnar, einkum í Vestur-Evrópu, eru þannig liður í sjálfstæðisbaráttu okkar, á sama hátt og of náin tengsl við Efnahagsbandalagið hefðu getað gengið af fullveldi okkar dauðu. Hér eigum við rætur, hingað verðum við að sækja menningarlega næringu. En þá er einnig nauðsynlegt að gera sér grein fyrir því, að Efnahagsbandalagið er ekki - að minnsta kosti ekki enn - reist á menningarlegum grundvelli eins og t.a.m. Norðurlandaráð með sína menningarmálastefnu, heldur eingöngu á fjárhagslegum grunni, og hefur það áreiðanlega átt sinn þátt í því að vekja tortryggni í garð bandalagsins og yfirstjórnar þess og hins geysivaldamikla skrifstofubákns sem framfylgir stefnunni. Fastafulltrúar verða jafnvel að sverja að þeir setji ekki hagsmuni þjóðar sinnar ofar sameiginlegum hagsmunum bandalagsþjóðanna."

Það er augljóst að ég hef í aðra röndina verið gagntekinn af evrópuhugmyndinni því að ég skrifa grein í Morgunblaðið 25. október sem heitir Karlamagnús og Efnahagsbandalag Evrópu, en Kvöldland keisarans náði að mestu leyti yfir vestur og mið-Evrópu. Hann grundvallaði ríki sitt á kaþólskri menningu, en Evrópubandalagið styðst bæði við kaþólska og lútherska arfleifð, en á því er ekki eðlis- heldur stigsmunur. "Hann vildi reisa ríki sitt á menningarlegum grundvelli og var að því leyti langtum framsýnni en stofnendur Efnahagsbandalags Evrópu, þótt nú sé komið annað hljóð í strokkinn, eins og sjá má af ræðum þeirra á Parísarfundinum."

Á það er lögð áherzla í greininni að ríki verði ekki sameinað nema með almennri þátttöku þegnanna og hafi Karlamagnús gert sér grein fyrir því. Þessi afstaða þegnanna er enn víða eins og bögglað roð fyrir brjósti Evrópubandalagsins, þó að mikið hafi áunnizt í þeim efnum. Íslenzkt máltæki segir að enginn viti sína ævina fyrr en öll sé - og enda þótt ríki Karlamagnúsar hafi verið reist á sterkum grunni, leystist það upp. Það hafði staðizt árásir Húna og múslima, en það stóðst ekki innra þrekleysi. Framtíð Evrópubandalagsins er undir þessu innra þreki komin, fyrst og síðast.

 

Í yfirferð minni yfir Morgunblaðið vegna aldamótablaðsins rakst ég einnig á tvær greinar sem ég skrifaði um Jónas bónda í Stardal og hugnuðust mér ágætlega. Ég var drengur í sveit í Stardal og hef alltaf haldið tengslum við heimilið, þótt nú sé nokkuð langt síðan við Hanna höfum komið þar við; því miður. Mér er nær að halda það sé einhver minning frá Stardalsárum í síðustu ljóðabók minni, Ættjarðarljóð á atómöld; Morgunn í maí, en kvæðið um veiðiferð okkar pabba Við Leirvogsá á rætur í ánni þar sem hún rennur vestast í Stardalslandi, nokkru áður en hún fellur í Tröllafoss. Þar fyrir ofan rís Stardalshnjúkur. Þar leika vindar við stuðlaberg sem minnir á handbragð Guðjóns Samúelssonar.

Þessar greinar mínar um Jónas birtust í Morgunblaðinu 24. og 25. júlí 1965 og heita Svöl fjöll og tær.

 

27. janúar, fimmtudagur

Við Styrmir borðuðum hádegismat með Geir H. Haarde. Gott samtal, en lítið að frétta úr pólitíkinni. Geir sagði okkur frá æsku sinni og uppeldi. Í föðurætt er hann ættaður frá Noregi eins og ég. Amma hans norsk var ekkja á bóndabæ utan við Haukasund, þegar afi hans gerði henni barn. Faðir hans kom hingað á vegum símans, en afinn fluttist vestur um haf og týndist þar. Geir var hændur að Steindóri Einarssyni bílakóngi, afa sínum, og var öðrum þræði alinn upp á Sólvallagötu á hans vegum. Hann seldi Vesturhlíð við Öldugötu og byggði í kálgarðinum á æskuslóðum sínum. Steindór var eftirminnilegur maður, en við krakkarnir sungum: Allir með strætó, allir með strætó, enginn með Steindóri því hann er svoddan svindlari!!! Ætli vinstri menn hafi ekki búið þetta til um bílakónginn og kapitalistann!!

Geir sagði í miðju samtali ...Baugur sem öllu ræður á sínu sviði...", þ.e. um verðlag á nauðsynjum og Styrmir sagði að Davíð þyrfti að tala við vini sína í Eimskip um lausn á kvótadeilunni, þ.e. vegna þess Burðarás er að verða eitt helzta útgerðarfélag landsins - ætli þessar setningar segi ekki því næst allt um ástandið hér á landi nú, að viðbættu verðbréfabraskinu?

Við Geir urðum samferða út og þá kom það uppúr honum að hann á alveg eins von á því að Björn Bjarnason hugsi sér til hreyfings á landsfundi, þegar Davíð hættir, en það verður víst ekki á þessu kjörtímabili.

 

30. janúar, sunnudagur

Las í dag úr síðustu ljóðabókinni minni á menningardegi Kristnihátíðar í Garðabæ. Allt gekk að óskum, margt fólk og þakklátt.

 

 

Ódagsett

Uppkast að hátíðarræðu Starfsmannafélags

Morgunblaðsins, þarf að stytta

 

Björn Jóhannsson, sá gamalgróni fréttastjóri, kom til mín ekki alls fyrir löngu og var mikið niðri fyrir. Hann sagði: Matthías, ég held að honum Þorbirni Guðmundssyni sé farið að hraka.

 Jæja, sagði ég, heldurðu það.

Já, sagði Björn, hann er að verða alveg út úr þekju!

Af hverju markarðu það? sagði ég.

 Nú, hefurðu ekki hitt hann sjálfur nýlega, sagði Björn.

 Ja, hann vann með okkur að aldamótablaðinu, sagði ég. Ég tók ekki eftir neinum sljóleika.

 Það er einkennilegt, sagði Björn. Það er farið að slá verulega útí fyrir honum.

 Nú, sagði ég. Hvað sagði hann?

 Hann heldur því fram, sagði Björn Jóhannsson, að það sé líf eftir Morgunblaðið.

Um þetta hef ég hugsað talsvert frá því ég talaði við Björn. Líf eftir Morgunblaðið, en hvers konar líf? Ætli það sé upprisa. Nei, það getur varla verið. Kannski  það verði einhver ný reynsla, áður ókunn, kannski eins og það líf sem kviknar í ófeðraðri vísu í anda Steins og Magnús vinur minn Óskarsson vitnar til í minningarbrotum sínum:

 

Kveð þú ei harmljóð þótt hárkolla fjallsins sé gránuð,

haustið er uppskerutími eins og þú getur séð.

Um veginn fer kona kominn á síðasta mánuð,

og kannski ert þú faðir þess barns sem hún gengur með.

 

Nei, Björn telur ekki að Þorbjörn hafi átt við þetta líf, heldur annað líf og ástríðuminna, aðra uppskeru; þegar fjöllin taka á sig haustlitina og setja á sig hárkolluna.

En það verður fróðlegt að kynnast þessu nýja lífi sem manni dettur ekki í hug að óreyndu að leynist einhvers staðar handan við eftirlaunahornið. Séra Bjarni Jónsson, dómkirkjuprestur, sagði mér einhvern tíma að í samtali við starfsbróður sinn, séra Jóhann, sem Laxness fjallar um í Innansveitarkroniku og er þar þekktastur fyrir að tönnlast á því að gott kaffi sé gott ef það er gott, hafi sá gamli spurt sig, hvernig honum liði. Jú, ágætlega, sagði séra Bjarni. Hvort hann fyndi á sér einhvern sljóleika eða ellimerki? Nei, ekki aldeilis, sagði séra Bjarni. Einmitt, sagði séra Jóhann. Þannig byrjar það.

Þessir karlar sem maður var að tala við í gamla daga og ólu mann upp voru miklir húmoristar og enn meiri andans menn. Séra Bjarni sagði mér t.a.m. þessa sögu um Matthías Einarsson lækni þegar hann rifjaði upp sinn fjölbreytta praxis: Kona kom til hans, henni var ætlaður tími klukkan tvö en hún kom ekki fyrr en klukkan þrjú. Og Matthías læknir hélt áfram: Ég sagði við konuna, Af hverju komið þér svona seint.

Ég var að fylgja henni Margréti, svaraði konan. Ég hélt kannski að þér mynduð vera þar líka.

 Af hverju átti ég að vera þar? spurði Matthías læknir.

 Jú, voru það ekki þér sem stunduðuð hana?

 Jú, en ég get nú ekki fylgt öllum sem ég hef stundað, sagði læknirinn.

 Satt er það, sagði konan, það mætti líka æra óstöðugan.

Svona töluðu þessir karlar og var unun á að hlýða. Og þeir létu aldrei taka sig í rúminu. Guðfræðikennari séra Bjarna, Ammundsen prófessor, síðar byskup, var á umræðufundi um trúmál eitt kvöldið, þar voru rædd hin margvíslegustu vandamál mannkynsins. Þar voru saman komnir mörg hundruð stúdentar og var mönnum heitt í hamsi. Þá biður menntamaður að nafni Rassmussen um orðið og talaði gegn trú og kirkju.

 Ég trúi ekki því, sagði hann, sem ég hef ekki séð og treysti ekki á það.

Ammundssen prófessor svaraði með hógværð og sagði: Segið mér, herra Rassmunssen, hafið þér séð yðar eigin skynsemi?

 Hinn svaraði: Nei, auðvitað ekki.

 Þá sagði Ammundssen: Við hinir höfum ekki heldur séð hana.

Séra Bjarni mundi vel þegar tuttugasta öldin gekk í garð. Síðasta kvöld aldarinnar var skrautlegt um að litast í Austurstræti en minnisstæðast var honum þegar kveikt var á kertaljósum í glugganum nálægt Austurvelli, ógleymanleg stund þegar klukkan sló tólf og Þórhallur Bjarnason byskup flutti ræði af svölum Alþingishússins, kvæði lesin og sungin, kirkjuklukkum hringt. "Heilög kyrrð og þögn, þannig var aldamótum heilsað".

 

Er þetta eitthvað sambærilegt við það sem gerðist síðasta gamlaárskvöld? Munum við gamlárskvöld með þessum hætti? Ég fór ekki í Perluna, að vísu, en stóð á Valhúsahæð og horfði yfir borgina. Sá hvernig hún breyttist í byggðir huldufólks undir marglitum flugeldaljósum.

 

Í gamla daga hafði fólk öðruvísi álit á menntun en nú. Hún var ekki einungis lykill að asklokum og kauphöllum, heldur stærri himni. Meiri víðáttu, meiri útsýn. Hún var lykillinn að nýrri heimsmynd. Og latínuskólapiltar, svonefndir, voru fyrirbæri út af fyrir sig.

 Sr. Bjarni sagði mér að hann hefði verið smali í Ölfusi, og þegar hann kom þangað að loknu inntökuprófi í Latínuskólann "vorum við eitthvað að ræða um það úti á engjum hvar þessi eða hin borgin væri í Evrópu. Þeir héldu því fram að hún væri í Englandi, en ég sagði að hún væri í Þýzkalandi. Þá greip bóndinn frammí og sagði, Verið ekki að deila um þetta við lærðan mann."

Þá brakaði í brjóstinu á Bjarna Jónssyni.

Einn bezti vinur séra Bjarna og organisti hans lengst af, dr. Páll Ísólfsson, var einn af þessum körlum sem allt vissu og ólu mann upp með þeirri fyrirætlan að gera úr manni einhvers konar manneskju. Hann var homo universalis og hafði einnig sitt að segja um sexapílið. Það mætti vel minna á það, þó að mér hafi verið fyrirlagt af þremenningunum úr prentsmiðjunni sem óskuðu eindregið eftir því að ég flytti "klassíska hátíðarræðu" hér í kvöld, eins og þeir komust að orði; sem sagt að ég væri ekki með neina aulafyndni eða samkeppni við gálgahúmorinn. Ég skal reyna að verða við því hér á eftir, en tel þó að saga dr. Páls eigi fullan rétt á sér í svona samkvæmi, enda í samræmi við hið nýja líf eftir Morgunblaðið. Það var á þeim árum, sagði Páll Ísólfsson, þegar háskólinn var í Alþingishúsinu. Fundur boðaður í heimspekideild seinnipart laugardags. Áður en hann hófst skrapp Sigurður Nordal í rakarastofu Sigurðar Ólafssonar og lét klippa sig. Á meðan hann beið rakst hann á Manchester Guardian og fór að blaða í því. Fann þar m.a. grein eftir brezkan vísindamann sem fjallaði um áhrif áfengis á kynlíf manna.

Nordal fer að lesa greinina. Fyrri hluti hennar er þá um skaðleg áhrif áfengis á kynlífið - og mættuð þið vel íhuga það hér í kvöld - en síðari hlutinn um tedrykkju og hversu örvandi áhrif teið hafi á kynorkuna. Sigurður tekur blaðið með sér á fundinn. Þegar hann kemur í Alþingishúsið, hittir hann Árna prófessor Pálsson, réttir honum blaðið og segir, Lestu þessa grein. Til hvers er að lesa hana, um hvað er hún? spurði Árni. Tók samt blaðið, byrjaði að lesa og eftir því sem hann las lengur seig brúnin meir, þar til hann henti blaðinu frá sér og sagði: Hvílík endemis vitleysa er þetta! Hvað menn leyfa sér nú á dögum að bera á borð. Það er alveg makalaust. Iss! Þá segir Sigurður, Lestu áfram. Nú, jæja, kannski, segir Árni og tekur blaðið aftur, en með óvilja. Svo les hann um teið. Þá fer að hýrna yfir honum og þegar hann er búinn að lesa alla greinina stendur hann upp, gengur brosandi um gólf og segir: Ja, það er ekki þar fyrir, ég hef alla tíð verið hinn mesti tesvelgur!

Það var þessi sami Árni prófessor sem lærbrotnaði eitt sinn, þegar hann datt um þröskuld í Hótel Borg, en þangað var hann að fara á einhvers konar hafnarnefndarfund með vinum sínum. Þessir fundir gátu staðið fram undir morgun. Menn notuðu þá til að róa konurnar sem heima sátu, svo að þær héldu ekki að eiginmennirnir væru í einhverju slarki. Þetta gátu verið langir fundir. Þeir gátu fjallað um hvaðeina - allt nema hafnarmál - jafnvel knattspyrnuáhuga Guttorms Erlendssonar, borgarendurskoðanda. Hann var alltaf að fara á völlinn og konan varð að sætta sig við þessar fjarvistir. Hún gerði það náttúrulega af þolinmæði og umburðarlyndi eins og konur gera, en vissi ekkert um fótbolta. Minnti á orð Óskars Wildes, sem var víst ekki mikið upp á kvenhöndina og lét hafa eftir sér, enda engin kvennabarátta komin til sögunnar, Konur vita ekkert um það sem þær segja, en þær segja það svo fallega!

En hvað sem því líður komu kunningjarnir eitt sinn heim til Guttorms að sækja hann á völlinn. Konan spurði þá félaga, hvort Guttormur þyrfti endilega að fara á alla þessa fótboltaleiki. Þeir héldu nú það, hann mætti til. Þetta væri embættisskylda borgarendurskoðanda! Hann þyrfti nefnilega að taka allar vítaspyrnurnar, eða straffíin eins og við sögðum á Melavellinum. Þetta var sem sagt áður en sjónvarpið kom til sögunnar. Guttormur hlustaði á, lét gott heita og gerði engar athugasemdir við þessar upplýsingar, en þá snýr konan sér að Guttormi og segir: Ertu alltaf með hattinn þegar þú tekur þessar vítaspyrnur?

En það voru hafnarnefndarfundirnir og Árni prófessor á leiðinni inn á Hótel Borg og lærbrotnar. Hann fótaði sig illa, sögðu æringjarnir, því hann var bláedrú! Hann er fluttur í Landakotsspítala og þar sem hann liggur heldur stúrinn í sjúkrarúminu sínu kemur Matthías læknir Einarsson eins og stormsveipur inn til vinar síns, horfir á Árna prófessor og segir við hjúkrunarkonuna, Gefið þessum manni koníaksstaup! Þá hýrnaði heldur betur yfir Árna prófessor Pálssyni, hann reis upp við dogg og sagði, Það fer ekki á milli mála, að þessi læknir þekkir hvort tveggja jafn vel, sjúklinginn og sjúkdóminn.

Þannig var þetta mannlíf. En ég stend ekki hér til að rifja það upp, ekki endilega, heldur til að minna á klassíkina þeirra í prentsmiðjunni. Og snúum okkur þá að henni.

Sálfræðingur nokkur sem bandaríski táknmyndafræðingurinn Joseph Campbell hafði mætur á taldi að fimm atriði hefðu mest gildi í lífinu, öryggi, persónuleg tengsl, virðing, sjálfsræktun og þroski á hennar vegum. En Campbell taldi ekki einhlítt að þetta væru helztu gildin, því að sá sem hefði köllun og heilög markmið, þyrfti að fórna öryggi sínu oftar en ekki, jafnvel lífi sínu; fórna persónulegum tengslum, fórna virðingunni jafnvel og hann væri ekki endilega með hugann við þroska eða sjálfsræktun. Þessi gildi sálfræðingsins voru þannig í algjörri andstöðu við það sem Campbell segir að ástæða sé til að sækjast eftir, en það sé fólgið í orðum Krists - að sá sem glatar lífi sínu finnur það. Gildi sálfræðingsins séu handa þeim sem einatt hugsa um að lifa í öryggi. Persónuleg tengsl og sjálfsræktun geti verið hemill, hikandi ögun. En umbrotin fylgi æðinu, hinu tryllta eðli. Og mörg helztu afrek mannsandans eigi fremur rætur í því en fágaðri ögun. Og Campbell heldur því blákalt fram að þeir sem leggja áherzlu á fyrrnefnd gildi séu leiðindapúkarnir í lífinu. Þeim hafi mexíkóska skáldið Ortega y Gaset lýst svo: Leiðindaskjóða er sá sem rænir okkur einverunni án þess sjá okkur fyrir félagsskap.

Það er í æðinu, goðsögninni, sem maðurinn hefur fundið kröftum sínum viðnám. Hann reisti píramídana, en til hvers? Ekkert hefur verið eins fjárhagslega óhagkvæmt og þessir píramídar. Það græddi enginn á þeim, ekki einu sinni þrælarnir sem unnu við þá, engin hlutabréf, engar fjármagnstekjur. Samt segja þeir meira um manninn en flest annað, ekki sízt afstöðu hans til dauða og goðsagna. Þeir eru þannig minnisvarðar um hugsun mannsins og óhjákvæmileg örlög. Baráttu við tortímingu. Þeir eru sprottnir úr draumórum sem eru á fleygiferð til stjarnanna; þessari þekkingarástríðu sem skildi eftir fyrstu spor mannsins á tunglinu. Og skilur ekki orð eins og skýjaborgir.

Eða kirkjurnar sem voru byggðar á svipuðum forsendum æðis og goðsagna á sturlaða tímabilinu svonefnda, frá 1150-1250, þegar fólkið sameinaðist um að byggja þessi undur sem miðaldakirkjurnar eru og samt átti það vart fyrir helztu lífsnauðsynjum, hvað þá sólarlandaferðum.

Við lifum á fjármagnstekjutímum og engu líkara en þessi gömlu minnismerkii um hugsun mannsins, trú hans og æði, og þá ekki síður vonir hans og fyrirheit verki á okkur eins og ævintýri eða þjóðsögur. En væri ekki ástæða til að fara varlega. Við vitum ekki hvaða minnismerki okkar öld skilur eftir sig. Mér er til efs minnismerkin um okkar tíma verði öll ættuð úr Wall Street eða annars staðar þar sem enginn greinarmunur er gerður á græðgi og sjálfsbjargarviðleitni. Það verða önnur minnismerki sem uppúr munu standa, reist á forsendum píramídanna og miðaldakirknanna, þessi litlu fingraför mannshugans í leit að sjálfum sér, utan við hryllingsbúð Skylocks, græðgi og grimmdar.

En hvað stóð að baki þessu æði að byggja píramída og kirkjur, hvað þrýstir á manninn að leita sjálfs sín í ónumdu sólkerfi.

Það sem þjappar mönnum saman, segir Campbell er ótti, skelfing og metnaðarfull þrá til að komast lengra, hærra; metnaðarfullar vonir, stundum - eða kannski oftast - tegndar trú.

Við eigum enn þessa þrá, guði sé lof, eigum enn þessar vonir. En óttinn eða skelfingin er að mestu horfin. Hún er a.m.k. ekki það bindiefni sem áður var, t.a.m. í kalda stríðinu, þegar ógnin var lífsháskinn sjálfur.

Það græddi enginn á píramídunum, það græddi enginn á kirkjunum. Samt eru þessar goðsögulegu táknmyndir mannsins, klappaðar í kaldan stein, helztu vörðurnar á leið okkar gegnum miðaldamyrkrið og minna á þau háleitu markmið sem maðurinn einn dýra á jörðinni hefur tileinkað sér. Þetta dýr byrjaði fyrir þúsundum ára að krota myndir á hellisveggi sína og hefur haldið því áfram æ síðan, þessari vísbendingu um listrænt eðli og táknlegt samtal við æðri öfl. Og það hefur ekki látið þar við sitja, heldur hefur þessi þrá einkennt mannkynið, ekki einungis frá alda öðli, heldur alla tíð. Hún er einskonar gæðamerki á þessari dýrategund sem er langt frá því fullkomin, þótt markmiðið sé háleitt. Ef hún væri fullkomin þyrfti ekki um að efast að hún væri með öllu óþolandi. En hún er það kannski í aðra röndina vegna þess hún telur sig fullkomnari en hún er.

Fullkomnun er ekki endilega geðfelld, en ófullkomnun getur verið geðfelld. Það er auðveldara að hafa samúð með henni en þeirri fullkomnun sem sífelldlega er að minna á sig og persónugerist í leiðindapúkum. Við erum ófullkomin og lifum í ófullkominni veröld, en það er samúðin með þessum ófullkomleika sem gerir lífið bærilegt. Ekki krafan um fullkomnun. Hún heyrir guðunum til. Og svokölluðum rannsóknarblaðamönnum, ef því er að skipta. Ef við ættum ekki þessa samúð myndu öll hjónabönd fara í vaskinn. Og þá væri engin vinátta.

Blaðamenn eru í þeim hópi fólks að dómi Campbells sem vita ekki mjög margt, en tönnlast á því sem þeir vita. Aðrir vita mjög margt, en koma aldrei neinu til skila. Að vísu lítur Campbell ekki stórum augum á lífið, segir að það lykti. Við getum ekki þolað hvert annað án samúðar, en það sé ekki sízt mikilvægt að hafa samúð með því sem við þolum ekki í fari annarra. Það framkallar manneskjuna í okkur, mannúðina. Hún á rætur í þessari samúð. Og líklega verðum við að viðurkenna að hjónabönd byggjast til lengdar á þessari samúð. Hún tekur við þegar ástin minnkar, og gallarnir verða ástríðunni yfirsterkari.

Svo ég vitni aftur í Oskar Wilde, þá sagði hann um muninn á blaðamennsku og bókmenntum að blaðamennskan væri ólesandi, en bókmenntirnar ólesnar. Hann sagði líka að nú á dögum lifðu menn allt af - nema dauðann.

Öll höfum við okkar myrku hliðar en við höfum lært af mánanum að sýna þær ekki.

Við lifum öðrum þræði í mystik. Það er t.a.m. alltaf verið að spyrja um uppruna Íslendinga. Alls konar fræðimenn þykjast vita helzt allt um þennan uppruna. Sumir tala um heróla sem forsendu víkingabyggða á Norðurlöndum og genetískt upphaf okkar, svo maður tali inní nútímann. En ég blæs á allt þetta tal. Blæs á það af þeirri einföldu ástæðu að við lifum í mystik og ef við fáum ekki að lifa þar í friði, deyjum við. Ísraelsþjóðin lifir af þeirri einföldu ástæðu að hún er einskonar afkvæmi bókar sem hún trúir sjálf, að sé skrifuð af guðlegum innblæstri. Við erum afkomendur annars innblásturs - en innblásturs eða andagiftar engu að síður. Og við eigum að fá að lifa þar í friði, án þeirrar áreitni sem einkennir þekkingarsamfélag nútímans. Ef við fáum það ekki, glötum við táknmálinu; glötum samskrafinu milli allra kynslóða á öllum öldum Íslandsbyggðar og berjum svo nestið í arflausu óþjóðaskjóli heimshyggjunnar. Það þarf svo sem ekki að vera verri dauðdagi en annar, en það yrði metnaðarlaus dauðdagi, þótt hitt sé að vísu rétt að vísindahyggja nútímans, netið, fjarskiptin, sjónvarpið sé allt í einhverjum tengslum við gamla drauma og ævintýri. Við skulum ekki gera lítið úr því. Kannski verður einn góðan veðurdag hægt að hringja inn í goðsögnina, inn í eilífðina, inn í fortíðina - en þá vandast máið. Við vitum nefnilega ekki hver kemur í símann.

Það er hægt að bæta það sem er ófullkomið, ekki það sem er fullkomið. Í því felst hin mikla áskorun. Við eigum ekki að gleyma því að við lifum í arfleifð, við erum afurð gamals tíma. Þegar við fórum til tunglsins sat Newton við stjórnvölinn.

Og samt verður sérhver einstaklingur að finna sína eigin leið gegnum lífið, það getur enginn farið þessa ferð fyrir hann. Það er einungis hægt að læra af öðrum, en það er ekki hægt að lifa fyrir annan. Við erum öll einstæð. Það eru 18.000 milljónir frumna í mannsheila og það er enginn heili eins og annar. Látum samfélagið eiga sig, hugsum fremur um hvern og einn. Það er hann sem skiptir öllu máli. Látum rannsóknarblaðamennskuna um að breyta óumbreytanlegum heimi. Þeir trúa hvort eða er á einhvers konar fullkomnun. Þeir trúa á leiðindapúkana.

Af hverju ekki að snúa sér heldur að fuglasöngnum. Hann merkir ekki neitt. Eða sólsetri við Snæfellsjökul, eða - hvað merkir ástin? Það er ekki síður hollt að reyna að skynja umhverfið en skilja það. Það sem er ekki sprottið úr tilfinningum okkar er lítils virði. En - sólsetur, fuglasöngur, ástin, getur þetta ekki verið mikilvægara en það sem við skiljum án upplifunar. Beatrísa breytti karldýrinu Dante í skáld og skáldið bjó til nýja veröld úr því efni sem hugur mannsins einn getur unnið. Beatrísa var mystiskur hugarburður og braut niður alla múra karldýrsins, öryggið, sjálfsvirðinguna, þóttann og metnaðinn. Samt er það í þessari tilfinningalegu upplausn sem maðurinn leitar sjálfs sín af mestri reisn

Dante talar um bernsku mannsins til 25 ára aldurs, einkenni hennar séu hlýðni og einskonar skammartilfinning, góð hegðun. Síðan taki við tímabilið frá 25-45 ára aldurs, einkenni þess sé  ástin, kurteisi, hugrekki, heilindi. Þá til sjötugs, það sé tímabil réttlætis, fyndni og örlætis. Og loks ellin, þetta líf eftir Morgunblaðið sem enginn virðist trúa á nema Þorbjörn Guðmundsson.

Og loks fellur laufið á hausti.

Eitt sinn að loknum fyrirlestri kom ung kona að máli við Campbell og sagði, Nútímakynslóðin gengur beint frá bernsku inní vizku. Það er ágætt, sagði Campbell, þið hafið ekki misst af neinu - nema lífinu sjálfu(!) Það getur enginn stytt sér leið með því að leita skjóls hjá gúrúunum sem bítlakynslóðin og blómabörnin hændust að. Þau ætluðu að lifa fljótt, hratt. Og þau áttu sér fallega drauma, að vísu, ást en ekki ófrið. Viktor Borge segir þegar hann tekur upp rós af sviðinu og andar henni að sér, Hún er næstum því eins falleg og gervirós!

Þeir eru ófáir sem telja sér trú um þetta hvern dag sem guð gefur.

En þrátt fyrir allt og allt er ástæða til að vera bjartsýnn. Ef illa fer munum við ekki taka eftir því, ekki frekar en fólkið í frásögn Kierkegaards sem lét trúðinn ekki komast upp með neinn moðreyk, en klappaði honum lof í lófa, þegar hann sagði að nú væri kviknað í. Hann endurtók það og þá hertu áhorfendurnir á klappinu. Þannig held ég, segir Kierkegaard, að jörðin muni farast. Við almenn fagnaðarlæti fyndinna persóna sem halda að heimsslit séu trúðleikur á sirkussviði.

Hvað höfum við ekki oft efnt til þessara endaloka? Sem betur fer hefur ævinlega einhver komið á síðustu stundu og slökkt eldinn. Þess vegna erum við saman komin hér í kvöld; ekki til að frelsa heiminn, ekki til að dylja galla okkar og upphefja fullkomleikann - heldur í þeirri bjargföstu trú að það sé, þrátt fyrir allt, líf eftir Morgunblaðið.

 

 

 

31. janúar, mánudagur

Umhleypingar. Stundum hríð, stundum snjókoma með stórum flyksum á stærð við litla fuglsvængi. Allt hvítt. Náttúran að búa sig undir þorrablót veðurguðanna. Hún hefur lagt hvítan líndúk á blæju breiða. Grenitréð í garðinum okkar horfir á þennan hvíta leikvöll og leggur kollhúfur. Það sveigist í austanstæðum vindi og kærir sig kollótt. Himinninn grár eins og umhverfið. Grár eins og hugur okkar eftir jarðarför. Þegar við fylgdum Birni Steingrímssyni, systursyni Hönnu, til grafar um daginn var hugur minn eins og þetta gráa umhverfi.

Merkilegar þessar erfidrykkjur. Þar reyna fjarskyldir eða óskyldir vandamenn að slá á létta strengi yfir kaffi og meðlæti. Andspænis dauðanum lifum við af með því að slá á þessa strengi, einmitt þá. Inga Bachmann söng Ave Maria mjög fallega við útförina. Ég nefndi þetta við hana í erfidrykkjunni. Nokkru síðar kom Hreiðar Pálmason, einnig systursonur Hönnu og einn bezti söngvari Fóstbræðra, og sagði það sama.

Þarna sérðu, sagði ég, þó ég komi ekki upp nokkru hljóði, þá er ég jafn músíkalskur og hver annar.

 Inga brosti.

Ég sagði henni að Páll Ísólfsson hefði haldið því fram að mannslíkaminn væri einhvers konar hljóðfæri og fólk gæti verið músíkalskt þó að það héldi ekki lagi. Þegar hann á sínum tíma reyndi að sýna Þjóðkórnum hvernig ætti að syngja, hlógu allir. Við þetta hef ég unað alla tíð og sungið með mínu nefi, ef því hefur verið að skipta. En Haraldur, sonur minn, sagði við Ingu, Pabbi er svo mikill smekkmaður á músík að hann hefur aldrei sungið fyrir nokkurn mann. Og það er hverju orði sannara.

Einhver var að tala um að ég liti vel út; að ég væri unglegur miðað við aldur og marga aðra. Þetta hljómaði náttúrulega eins og tónlist í mínum eyrum en þá sagði Haraldur, það er vegna þess hvað hann er vel giftur.

 Já, sagði ég, Ég er betur giftur en móðir þín.

Þannig talar fólk upp í vindinn í erfidrykkjum. Þannig er reynt að sigrast á gráu umhverfi og hversdagslegri tortímingu. Björn Steingrímsson lézt í Kaupmannahöfn. Í kirkjunni var ker með ösku hans. Það er í þessu keri sem ég þarf að búa um mig með einhverjum hætti, en hvernig. Kristur segir að í sínu húsi séu margar vistarverur. Ætli kerið sé ein þeirra?

 

Ég rakst um daginn á kvæði sem ég hafði birt í 14. tbl. Lesbókar 1963. Þar heitir það Brot úr ljóði. Það var dálítið kunnuglegt en þó ekki mjög. Ég gáði að því í ljóðabókum mínum og fann það undir nafninu Söknuður í Fagur er dalur. Þar stendur það í IV kafla, Hér slær þitt hjarta, land. Í Lesbókinni er kvæðið fjögur erindi, en þrjú í ljóðabókinni - og miklu betra fyrir bragðið. Ég veit ekki hvort ég hef sleppt síðasta erindinu sjálfur eða hvort Tómas benti mér á að gera það; man það satt að segja ekki. En hvort sem er, þá er þetta bezti kosturinn og kvæðið er miklu sterkara í bókinni en Lesbókinni. Þar endar það á þessari línu:

 

...Og stirðnuð jörðin býður eftir þér,

 

en í Lesbókinni bæti ég þessu erindi við:

 

...þú komir sól og kveikir enn á ný

í köldum sverði, jörð und himni bláum,

túni og mó, þá leikur land að stráum

og lóan syngur aftur dirrindí.

 

Eins og kvæðið birtist er óvíst eftir hverju stirðnuð jörðin býður, en í fjórða erindinu er sagt fullum fetum, að það sé sólin sem beðið er eftir og hún kveiki enn á ný í köldum sverði, túni og mó og þá syngi lóan aftur sitt dirrindí. Það er miklu sterkara, auðvitað, að láta hvern og einn ráða í, eftir hverju jörðin býður. Hún býður eftir svo mörgu. Hún býður ekki einungis eftir sólinni, hún býður einnig eftir öllum árstíðum - og hún býður eftir okkur.

 

Síðdegis

Hanna sagði við mig í gærkvöldi þegar hún hafði lesið úrdrátt Morgunblaðsins úr bréfum til Erlends í Unuhúsi frá Nínu Tryggvadóttur og Halldóri Laxness, en þau komu ásamt öðrum bréfum upp úr kassa við opnun menningarhátíðar á laugardag: Þessar tilvitnanir segja allt um þessar tvær persónur(!)

Nú sagði ég, hvað áttu við.

Jú, sagði hún, Halldór er bara að hugsa um sjálfan sig, hann er að biðja Erlend að snúast fyrir sig, fá löggilt og borga fyrir nýtt kenni- eða ættarnafn, Laxness, en Nína hefur heyrt að Erlendur sé eitthvað lasinn og segir, Elsku Erlendur minn, komdu hingað til Ameríku og leitaðu þér lækninga. Ég skal gera allt fyrir þig sem ég get og svo geturðu búið hjá mér.

Já, sagði ég, en Nína gat einnig verið eigingjörn, þegar list hennar var annars vegar. Hún var alltaf hlý og góð, sagði Hanna, sem kynntist henni vel og seldi m.a. fyrir hana málverk.

Já, sagði ég, Halldór var einnig alltaf hlýr og góður við þá sem hugsuðu vel um hann.

 

Kvöldið

Hef verið að hlusta á ritgerð eftir Michel Foucault, franska heimspekinginn, hún fjallar um höfundinn og tungumálið. Hann veltir því mikið fyrir sér, hvað sé höfundur og hver sé höfundur. Ég hef einnig gert það, að sjálfsögðu. Ég hef einhvern tíma sagt að þrettánda öldin sé höfundur Njáls sögu. Og það er að sínu leyti rétt, því að höfundur allra mikilla listaverka er umhverfi okkar. Og svo náttúrulega fólkið í umhverfinu sem kemur við sögu listaverksins. Það má vel spyrja, hver sé raunverulegur höfundur samtala en það má þá einnig spyrja - og ekki síður - hver sé höfundur skáldsagna; ég tala nú ekki um sögulegra skáldsagna. Um þetta fór ég að hugsa enn einu sinni, þegar ég las fréttagrein í DV mánudaginn 24. nóvember sl., en hún fjallar um Djöflaeyjuna, Einar Kárason, höfund sögunnar, og Þórarin Óskar Þórarinsson, en langamma hans var Jósefína á Grímsstaðarholtinu, sem er einhvers konar miðþyngdarstaður sögunnar. Þórarinn Óskar hefur sem sagt farið þess á leit við Einar Kárason, sem nú dvelst í Berlín, og hefur víst ekkert um málið að segja, að hann láti af hendi hljóðritanir sem hafa að geyma frásögn hans "sem Einar síðan notaði við samningu Djöflaeyjarinnar". Og Þórarinn Óskar heldur áfram: "Þjóðin er búin að vera að velta sér upp úr þessari sögu og skemmta sér yfir henni í heil fimmtán ár án þess að ég hafi fengið krónu í minn hlut. Ég er upphaf þessarar sögu og skapaði þær persónur sem öll þjóðin þekkir í dag. Mér finnst ekki nema eðilegt að ég fái segulbandsspólurnar með frásögn minni enda keypti ég þær sjálfur á sínum tíma... Ég er hins vegar ekki tilbúinn til að tjá mig um það á hvern hátt ég krefst hlutdeildar í þeim ágóða sem Djöflaeyjan hefur skilað... Jósefína sér um sína, var langamma mín vön að segja og átti þar við,  að allir fengju sitt á endanum. Ætli það eigi ekki einnig við í þessu dæmi. Djöflaeyjan hefði aldrei orðið til án mín."

Einar Kárason segist aldrei hafa heyrt aðra eins vitleysu. Ég er ekki viss um að Foucault hafi verið sammála því. ….Ég man eftir Jósefínu. Og ég man eftir braggahverfunum. Þetta umhverfi hæfði víst hernámsliði, en ekki venjulegu fólki.

 

En þá má einnig að því gæta að Innansveitarkronika hefði aldrei orðið til án Mosfellsdals og fólksins á bæjunum þar um slóðir. En blekið kom úr penna Halldórs Laxness. Það er ekki sama úr hvaða penna blekið kemur. Úr annars manns penna hefði Innansveitarkronika ekki orðið perla,  heldur kronika.

 

 

Ódagsett

Á þorra

Þegar sól kemst ekki vestur fyrir Keili

en skrýður undir fjöll sem finna enga

snerting

og engan sólaryl

 

og engan fugl ber fjarst við auga guðs

 

þá lít ég undan birtunni og nú eru vatnaskil

í huga mínum

 

því sólin hefur ekki neina fugla

í fylgd með vængjum sínum

 

samt er sólskríkjan í líki snjótittlings

að senda mér einn og einn mjóan tón

eins og hana dreymi um annan fugl

hreiður og unga

 

og vitanlega dálítið korn

úr krepptum lófa mínum.

 

Einhver von

Japanski presturinn sagði,

Íslendingar dýrka tungu sína

eins og guð,

 

ég vona það sé rétt, þá er

engin hætta á því við segjum

einn góðan veðurdag, I am

going heim to my hús

 

eins og gömul kona

í Orkneyjum.

 

Jóhannes sagði, Í upphafi

var orðið

 

og orðið var hjá guði.

 

Og orðið var Guð.

 

Shihada,

eða Mayday #

Tawalatu ala Allah,

sagði hann

 

og flaug vængbrotnum

huga

inn í eilífðina.

 

Hver leggur ekki örlög sín

í guðs hendi

 

við slíkar aðstæður?

 

#

Batouti flugmaður hjá Egypt Air.

Shihada bæn, þ.e. Ég treysti Allah!

 

Ummyndun

Það er sífellt verið að grafa,

það er grafið um allt

 

og vígtennur gröfunnar

ganga eins og smurolíu-

vél

í sárt hold og bert.

 

Það er hrollur í mér

segir jörðin,

mér er kalt.

 

Samt er sólsetursbál

eins og bleikur geisli við svörð,

 

annað tíðindalaust

og ekki umtalsvert.

 

 

 

8. febrúar,  þriðjudagur

Kerfishyggja er áreiðanlega mikið mein í þjóðfélaginu. Ég gæti ímyndað mér að hún sé ógnun við það lýðræði sem við viljum að ríki hér á landi. En enginn fær við því reist. Misjafnlega vondir stjórnmálamenn nota völd sem þeir hafa fengið með lýðræðislegum hætti eins og um litla einræðisherra sé að ræða. Beint lýðræði væri áreiðanlega miklu ákjósanlegra en það sem við búum við. En það má helzt enginn heyra á slíkt lýðræði minnzt. Við höfum fjallað um það í Morgunblaðinu, án árangurs. Enginn tekur undir. Fólkið á helzt engu að ráða. Það á að stjórna því eins og útigangsköttum. Taka það úr umferð og svæfa það,ef út í það fer. Jafnvel valdamiklir embættismenn innan kerfisins fá við ekkert ráðið. Þeir verða leiksoppar þess. Manni gæti dottið í hug að lýðræðið sé ekki það ákjósanlega stjórnarform sem sífelldlega er verið að lofa og prísa. En nýrra og betra kerfi verður seint upp fundið, kannski aldrei. Við verðum líklega að búa við einræðishyggju innan lýðræðis; litla einræðisherra á vegum lýðræðis.

 

Nú hefur Þorsteinn Vilhelmsson í Samherja á Akureyri selt hlut sinn í útgerðarfélaginu, 21,5% á þrjá milljarða. Og auðvitað keyptu Bónus-menn helminginn af hlutnum, hinn er víst óseldur enn. Kaupþing mun áreiðanlega selja hann innan tíðar - með dágóðum hagnaði!

Allt var þetta tilkynnt miðvikudaginn 2. febrúar, minnir mig. Við skrifuðum leiðara daginn eftir, eða þarnæsta dag. Þar bentum við á þennan skollaleik, en þjóðin horfir agndofa á, þögul; með sama hætti og fólkið í landinu horfir á einræðistilburði pólitískra ráðherra sem svífast einskis, ef því er að skipta. Þess eru mörg dæmi enn, því miður. Þrír milljarðar - hvað er það milli vina?! Svo eru sumir að reyna að segja að þessir menn séu svo góðir útgerðarmenn, öllum öðrum betri stjórnendur. En ég blæs á það. Við gerðum úttekt á því sem gjafakvótinn afhenti Samherjamönnum í upphafi. Mér skilst sú upphæð nemi um 2,5 milljörðum. Einhverju hafa þeir bætt við með kvótakaupum af þeim sem hafa verið að selja sameign þjóðarinnar! Og svo rembast pólitíkusar við að réttlæta þetta! Hvar skyldi þetta enda. Auðvitað í siðferðisbresti sem blasir við í öllum áttum nú um stundir. Enginn hugsar um neitt nema brask og peninga. Peningafárið er með endemum. Svo erum við að halda upp á kristnihátíð.

Til hvers?

Það er enginn að hugsa um neitt kristið siðferði. Það eru allir að hugsa um hátíð fjármagnsins; peningaveizluna miklu. Við losnuðum undan oki kommúnismans; marxismans. Við erum á leiðinni undir ok fjármagnshyggjunnar. Getum við aldrei fundið meðalhóf í nokkrum hlut, þurfum við alltaf að fara úr einum öfgum í aðrar. Er manninum ekki gefið jafnvægi? Er hann ekki jafnvægisdýr í náttúrunni. Leitar hann eftir ójafnvægi; inn í öfgarnar. Ég er farinn að halda það.

Nú hefur þetta allt farið úr skorðum, ekki sízt vegna Netsins. Það hefur gert fjölda manna belgríka - og það án neinnar fyrirhafnar. Örfáir auðkýfingar á Íslandi, það var ekki markmiðið í baráttunni við kommúnisma og pólitíska auðhyggju SÍS-veldisins; heldur almenn velmegun fólksins í landinu. Við Eykon og Sigurður Bjarnason töluðum til gamans um auðhyggju uppá við á 7. áratugnum. Hún var markmiðið; sem sagt gamaldags sjálfstæðisstefna.

Í New York veður þrítugt fólk í milljónum, hannar forrit og talar niður til Wall Street! Talar um byltingu. Talar af hálfgerðum hroka um gömul gildi. Lifir ekki sízt á Netinu vegna eftirsóknar dýrsins maður eftir allskyns kynlífsreynslu. Það er munurinn á þeim og samherjum!

 En samverjinn, ég veit það ekki!...

 

 

Kvótakerfið og þjóðin

Í leiðara Morgunblaðsins er komist svo að orði:

KVÓTAKERFIÐ í sinni núverandi mynd er búið að vera við lýði um árabil. Á þessu tímabili hefur orðið gífurleg eignatilfærsla í landinu í skjóli þess. Trillukarlar hafa eignast tugi milljóna og stórútgerðarmenn milljarða. Það væri fagnaðarefni ef ekki vildi svo illa til, að þessi eignatilfærsla hefur orðið á þann veg, að einstaklingar og fyrirtæki hafa stundað viðskipti sín í milli með eigur annarra, þ.e. þjóðarinnar sjálfrar, sem samkvæmt lögum frá Alþingi er eigandi að auðlindum hafsins.

Það segir svo töluverða sögu um þjóðfélag nútímans, að þótt fjölskyldur og fyrirtæki hafi í krafti þessa kerfis sópað til sín milljarðatugum af eignum þjóðarinnar á undanförnum árum og öllum átt að vera ljóst hvað væri að gerast er það þá fyrst, þegar viðskiptin fara fram fyrir opnum tjöldum, eru skráð á Verðbréfaþingi og móttakandi milljarðanna er einstaklingur, að þjóðfélagið logar.

Fréttir síðustu daga hafa sýnt þjóðinni í hnotskurn um hvað deilurnar um kvótakerfið snúast. Kjarni þeirra er sá, að íslenzka þjóðin á fiskimiðin samkvæmt landsins lögum en kvótakerfið gerir einstaklingum og fyrirtækjum kleift að selja sameign þjóðarinnar og hagnast um slíkar upphæðir að fólkið í landinu stendur agndofa og hefur ekki orðið vitni að öðru eins.

Vígstaðan í málinu er nú þessi: Fyrir rúmu ári kvað Hæstiréttur Íslands upp dóm, sem margir túlka á þann veg að fjalli dómurinn um 7. gr. laganna um fiskveiðistjórnun muni kvótakerfið í sinni núverandi mynd hrynja. Fyrir skömmu kvað Héraðsdómur Vestfjarða upp dóm, sem byggist á dómi Hæstaréttar en fjallar um 7. gr. í stað 5. gr. og er vísbending um að Hæstiréttur kynni að komast að svipaðri niðurstöðu. Því má þó aldrei gleyma í þessum umræðum, að þar er um að ræða undirréttardóm og málinu hefur verið áfrýjað til Hæstaréttar.

Það er því sótt að kvótakerfinu í núverandi mynd úr tveimur áttum: annars vegar frá almenningsálitinu, sem enginn þarf að velkjast í vafa um hvernig er þessa dagana, og hins vegar frá dómstólunum.

Við þessar aðstæður er lítið vit í því fyrir þá, sem hingað til hafa varið þetta kerfi í óbreyttri mynd, að halda þeirri baráttu áfram. Menn geta að vísu búið um sig í síðasta víginu og haldið út töluvert lengi en að því kemur að vígið fellur.

Falli dómur Hæstaréttar í Vatneyrarmálinu á svipaðan veg og Héraðsdómur, sem margir gera ráð fyrir, en enginn getur fullyrt neitt um, mun það valda miklu umróti í sjávarútvegi og atvinnulífi landsmanna yfirleitt, að ekki sé talað um fjármálamarkaðina.

Auðvitað geta menn tekið áhættuna af því að bíða eftir niðurstöðu Hæstaréttar, ef þeir vilja. Flest bendir þó til, að skynsamlegra sé að taka af skarið sem fyrst og breyta lögunum.

Útgerðarmenn tapa á því að bíða. Þeir hefðu náð hagstæðari samningum um breytingar á kerfinu fyrir 2-3 árum en nú. Þeir hefðu náð hagstæðari samningum fyrir rúmri viku en nú.

Viðhorf almennings er að breytast. Úr því að hægt er að ganga frá einu útgerðarfyrirtæki með nokkra milljarða hlýtur atvinnugreinin í heild að vera í stakk búin til þess að greiða umtalsverðar upphæðir fyrir aðgang að auðlind, sem er svona gífurlega verðmæt að mati útgerðarmannanna sjálfra og fjármálamarkaðarins og ástæða til að minna á, að útgerðin hefur borgað háar fjárhæðir fyrir réttinn til að nýta fiskimiðin en þær upphæðir hafa ekki runnið til eiganda auðlindarinnar.

Stórútgerðarfyrirtækin í landinu eiga að lýsa yfir vilja til þess að taka upp umtalsverðar greiðslur í almannasjóði fyrir afnotaréttinn af auðlindinni. Fyrirtæki, sem geta borgað öðrum útgerðarfyrirtækjum fyrir þann rétt geta ekki síður greitt þær fjárhæðir til þeirra, sem eiga auðlindina. Það er útgerðinni í hag að starfa í sátt við fólkið í landinu. Áframhaldandi deilur skaða sjávarútveginn í heild og útgerðarfyrirtækin sérstaklega. Í hvert sinn sem einhver af eigendum stórútgerðarfyrirtækjanna hverfur frá atvinnugreininni með milljarða í hendinni mun blossa upp sama reiði og ríkt hefur meðal almennings síðustu daga.

Stjórnmálamennirnir, sem hingað til hafa varið þetta kerfi, eiga að hafa hugrekki til að snúa við blaðinu og ganga rösklega til verks og breyta því. Þeir hafa hver á fætur öðrum lýst því yfir, að þegar þeir stóðu að þessari lagasetningu á sínum tíma hafi þá ekki órað fyrir afleiðingum hennar. Umrótið í samfélagi okkar er slíkt um þessar mundir, að ekki verður lengur við unað.

En hvað sem öllu líður er grundvallaratriðið í þessu máli það sem Morgunblaðið hefur bent á frá fyrsta fari: Að réttlæti er mikilvægara en auðsöfnun og siðferði undirstaða lýðræðis. Siðferðisbresturinn sem lýsti sér í gjafakvótakerfinu hlýtur að leiða til endurhæfingar.

 

Í síðasta Reykjavíkurbréfi fjallaði ég um kristindóm og peningahyggju, m.a. með þessum hætti - að vísu ekkert merkilegt Reykjavíkurbréf, en það má vel fylgja í kjölfar leiðarans.

 

Kristnihátíð einstakra kirkna hófst með miklum glæsibrag í Garðabæ um síðustu helgi. Þar var bæði messað á sunnudagsmorgun og síðar efnt til mikillar lista- og menningarhátíðar sem fjöldi fólks tók þátt í og varð Garðbæingum og Kjalarnesprófastsdæmi til mikils sóma.

Kristnihátíð var að vísu sett á síðastliðnu ári í Matthíasarkirkju á Akureyri.

Ómetanleg arfleifð er lítilli þjóð dýrmætt veganesti í því volki og þeim hraða sem einkennir samtímann og hollt að líta um stund um öxl og minnast þeirra stóru viðburða sem við teljum enn hvað mikilvægasta á leið okkar inn í ókunna framtíð. Kristin arfleifð er ekki einungis mikilvæg trúarinnar vegna, heldur - og ekki síður - vegna þeirrar menningarlegu reisnar sem hún hefur skilað okkur á óróatímum.

Það var rétt sem formaður menningarnefndar Garðbæinga, Lilja Hallgrímsdóttir, sagði í upphafi menningarveizlunnar, að kristnin hefði átt mikilvægan þátt í varðveizlu tungunnar, en hún er dýrmætasta eign okkar frá fornu fari. Það er á þessa tungu sem heimsbókmenntir hafa verið skrifaðar.

Engin tunga önnur getur varðveitt þennan fjársjóð, hversu vel sem að verki er staðið.

Það er þessi arfur sem hefur stækkað þjóðina öðru fremur og aukið henni virðingu, eflt hana til fullveldis og sjálfstæðis og veitt henni þegnrétt meðal siðaðra menningarþjóða. Við þennan arf hafa bætzt aðrir mikilvægir þættir listar og menningar og hefur kristin kirkja og kristin trú ekki átt minnstan þátt í því að þessi arfleifð varð til.

Íslendingar skrifuðu ávallt á eigin tungu, Biblían varð undirstöðurit lútherskrar menningarviðleitni og þýðing Odds á Nýja testamentinu kom þegar í kjölfar þeirra stórvirkja sem unnin voru í Þýzkalandi og nokkrum löndum öðrum eftir nýsköpunarstarf Lúthers sjálfs. Sálmakveðskapnum hrakaði að vísu mjög og var ekki með þeirri reisn sem sjá má í kaþólskum Sólarljóðum, Lilju og fleiri helgikvæðum, en það stóð fljótt til bóta og ekki leið á löngu þar til Hallgrímur Pétursson, sr. Ólafur á Söndum og aðrir slíkir komu til sögunnar. Jón Vídalín, byskup, var einn þeirra frumherja lútherskrar trúar sem mest kvað að og var þess sérstaklega minnzt í Vídalínskirkju - og var við hæfi. Lesnir voru kaflar úr postillu hans sem setti á sínum tíma mark sitt á nánast hvert íslenzkt heimili og þótti þar þá jafn sjálfsagður gestur og vinsælt dagblað nú á dögum.

Andlegur auður - og auðhyggja

Það var áreiðanlega margt sem réð úrslitum um það að við héldum tungunni, bókmenntastarf, prédikanir, einangrun og heilbrigður metnaður lítillar þjóðar sem barðist við veraldlega fátækt, með andlegan auð sem veganesti. Þess er ekki sízt vert að minnast nú þegar auðhyggja og peningafár eru talin mikilvægasta veganesti til valda og virðingar.

Norðmenn prédikuðu fljótlega á danska tungu og telja sumir að það hafi ráðið úrslitum um þróun norskunnar. Við prédikuðum aldrei á annarri tungu en okkar eigin og telja ýmsir einnig, að það hafi ráðið úrslitum. Það sýndi a.m.k. manndóm og andlegt þrek og hlýtur að vera einn mikilvægasti vegvísir okkar inn í þá óvissu framtíð sem við blasir.

Friðsamleg sambúð

Margar kenningar hafa verið viðraðar um ástæður þess að Íslendingar tóku kristna trú á Alþingi árið 1000, án blóðsúthellinga. Í nýlegri trúarsögu erlendri er því haldið fram að ástæðan hafi verið sú, að Íslendingar hafi með því móti reynt að forðast ásókn Ólafs konungs Tryggvasonar en ýmsir höfðu af því miklar áhyggjur að slík afskipti væru yfirvofandi. Hinu er þá ekki heldur að neita að afskipti konungs af þessari þróun voru mikil og sást hann ekki alltaf fyrir í þeim efnum. Bent hefur verið á að hann hafði fjóra höfðingjasyni í gíslingu um þessar mundir, einn úr hverjum fjórðungi, og hafi það haft sín áhrif, enda nokkuð augljóst.

Um þetta hafa gömul rit fjallað af sagnfræðilegri ástríðu og miklu listfengi og ekki ástæða til annars en taka þau alvarlega, bæði Kristni sögu Sturlu Þórðarsonar og önnur þau rit sem um þessi mál fjölluðu. Þau eru skrifuð harla nálægt þáttaskilum kristni og heiðni og miklar líkur til að unnt sé í grófum dráttum að byggja á heimildagildi þeirra. Þess má þá einnig geta að hér á landi var margt fólk kristið og augljóst að ásatrúarmenn sýndu því mikið umburðarlyndi og létu það í friði fara svo fremi sem vígamenn sýndu goðum þeirra og hörgum þá siðlegu nærgætni sem menntuðu fólki ætti að vera eiginleg. Þó voru undantekningar á þessu, en ekki að ástæðulausu, eins og sagan um Stefni og refsingar hans bera vott um.

En það hefur áreiðanlega ráðið miklu um þróunina hvað margt kristið fólk var hér á landi og þá ekki síður hvað margir létu prímsignast eins og Egill en með því móti gátu heiðnir menn átt eðlileg samskipti við kristið fólk. Var það að sjálfsögðu mikilvægt fyrir Íslendinga, svo mikla verzlun sem þeir höfðu við móðurlandið í austri, Noreg.

Auk þess er náttúrulega ástæða til að að gæta þess, sem miklu skipti um úrslit málsins á sínum tíma, þ.e. að ásatrúarmenn voru fjölgyðistrúar og sem slíkum þótti þeim ekki verra að bæta Hvíta-Kristi inní trúarkerfi sitt og styrkja það þannig með jafnsterkum boðbera guðlegrar forsjónar og raun bar vitni. Hefur það áreiðanlega átt sinn þátt í því að sættir tókust á Alþingi um málatilbúnað Þorgeirs goða frá Ljósavatni.

Landnámsmaður  nýrrar trúar

Sumir hafa bent á að nú sé ekki hægt að halda uppá afmæli siðaskipta, en nútíminn sé framhald þeirra fremur en kaþólskrar turnunar uppúr þúsund. Því er þá til að svara að þróunin hefur verið með þeim hætti að lítill munur er á kaþólskri trú og siðbótinni, a.m.k. enginn eðlismunur þótt blæbrigði séu þar nokkur. Við erum ekki að halda uppá afmæli Lúthers eða siðbótarmanna, ekki heldur hinnar almennu kaþólsku kirkju, heldur þeirra þáttaskila þegar Kristur sjálfur nam land á þessum fjarlægu slóðum; við erum í raun að minnast þess landnámsmanns sem mest áhrif hefur haft á sögulega þróun og arfleifð okkar allra. Af þeim sökum eru þessi tímamót mikilvæg minning alls kristins fólks, hvar í flokki sem það stendur - og fer vel á því.

Það hlýtur að vekja nokkra athygli og vera talsvert uppörvunarefni, hvernig höfundur mestu Íslendinga sögunnar, Njálu, fléttar kristnitökuna inn í það listaverk, sem mest er allra rita bókmennta okkar, að Biblíunni sjálfri undanskilinni að sjálfsögðu, en hún er ekki afrek þessarar þjóðar, heldur annarrar þjóðar sem við höfum ævinlega átt góð samskipti við, gyðingaþjóðarinnar. Um Biblíuna hefur verið sagt, að höfundur hennar sé guð sjálfur. Svo merka rithöfunda höfum við að vísu ekki átt, en um þetta sagði Ben-Gurion á Þingvöllum, þegar hann hitti Ólaf Thors þar um slóðir í heimsókn sinni fyrir margt löngu, að Ísraelar væru þjóð bókarinnar en Íslendingar þjóð bókanna.

Hitt er svo annað mál að Guðbrandsbiblía og þýðing Odds eru með mestu afrekum íslenzkrar tungu og arfleifð þeirra meiri og mikilvægari en svo, að henni verði gerð nokkur endanleg skil. Biblían á rætur í sögu gyðinga en Njála í sögu Íslendinga.

Það getur varla verið tilviljun að hinn kristni þáttur var fléttaður inn í Njáls sögu og þá augljóst að höfundur hefur haft Kristni sögu Sturlu við höndina, þegar hann samdi hið mikla rit sitt. Sturla var sem sagt ekki langt undan, þegar Njála var samin, hvað sem öðru líður. Hann var á næstu grösum - og líklegast að hann hafi verið á eigin túni; að hann hafi verið í túninu heima.

Hjarta hvers manns - þingstaður

Fyrr er nefnt að hátíð einstakra kirkna hafi hafizt í Garðabæ með guðsþjónustu, að sjálfsögðu. Þar flutti Davíð Oddsson, forsætisráðherra, ávarp og komst m.a. svo að orði:

"Nú er ekki svo að skilja að þeir sem hafna trúnni á Guð séu að amast við trúarþörf og trúariðkun hinna. Þeir virðast fremur líta á trú og guðsdýrkun sem sérvisku sem sjálfsagt sé að umbera enda er það aðalsmerki hins íslenska nútímamanns að umbera flest og hneykslast á fáu. En það kemur þó oft fram að sumum þykir það ótvírætt merki gáfna, þroska og þekkingar, þegar því marki er náð, að maður hafi loks reiknað Guð eða rökstutt hann út úr lífi sínu. Og vissulega er það rétt að gáfur eða menntun eru ekki skilyrði þess að maður fái trúað. Sælir eru fátækir í anda, segir þar og Kristur sjálfur bendir á að opinn barnshugur sé frjósamasti akurinn fyrir frækorn himnanna en margt sé á hinn bóginn hulið spekingum og hyggindamönnum. En það gefur þó ekki tilefni til að álykta að gáfur, þekking og vísindi skapi endilega ófrjótt arfabeð, þar sem trú fái alls ekki þrifist. Öðru nær. Þau dæmin eru mörg og yfirgnæfa hin um að þeir sem lengst hafa komist í þekkingarleitinni á hverri tíð standi á ný jafnfætis barninu og séu opnastir fyrir því að tilveran verði ekki skýrð nema að Guð hafi þar sitt rúm, sé upphafið og endirinn. Þeir komast með öðrum orðum að því, að sú mikla þekking sem mannheimur býr yfir, og hefur aldrei verið meiri en nú og aldrei jafn aðgengileg og aldrei eins létt að safna í einn punkt, nái þó enn ótrúlega skammt. Trúin taki við þar sem þekkingunni sleppir enda hafi það ekki síst verið trúarþörfin í bland við efann sem knúði menn áfram í þekkingarleitinni. Trúarþörfin virðist öllum eðlisbundin, þó víkja megi henni til hliðar um stund og jafnvel breiða þykkt lag efans yfir hana lengi vel og stundum um allt það skamma skeið sem hverjum og einum okkar er skammtað. Og með sama hætti og sannfæring trúaðra er svo vel umborin af þeim samferðamönnum sem efast eða telja sig jafnvel hafa reiknað trúna út af borðinu eða að minnsta kosti út úr tölvunni sinni, þá ber að umbera þá hina sömu - og reyndar vona að þeir haldi áfram að reikna og fjalla um það sem þeir kalla rökleysur trúarinnar því það er allt þáttur í leit, mikilli leit. Og skrifað stendur að sá sem leitar muni að lokum finna og verður þá kannski glaðastur þegar hann finnur að endingu allt annað en hann hélt að hann væri að leita að.

Því miður eru þeir alltof margir sem búið hafa við ástleysi alla sína tíð og enn fleiri sem lifa þurfa sínu lífi án listar. Og drýgstur hluti mannkyns lifir enn án þess að kynnast peningum í neinum þeim mæli sem jafnvel þeir Íslendingar, sem minnst hafa á milli handanna, hafa nú. En allir eiga þeir sína sögu og trúarþörf af einhverju tagi. Saga íslenskrar þjóðar og saga kristni hafa verið samtvinnaðar alla tíð í þessu landi, ekki aðeins eftir hina formlega kristnitöku. Hér voru fyrir kristnir menn, írskir munkar, þegar heiðnir landnemar komu. Og landnemar höfðu með sér þræla og ambáttir sem trúðu á Krist hinn krossfesta og ríghéldu með sjálfum sér í það veganesti, þótt hljótt færi, sem eina hjálpræðið í þeim ógnum sem yfir þau hafði dunið.

Þess vegna má færa fyrir því rök að á Íslandi hafi ætíð fundist kristnir menn frá því að maðurinn sté fyrst fæti þar á land. Veit ég ekki um nokkurt annað land í víðri veröld sem þá sögu hefur að segja. Íslendingar ákváðu með formlegum hætti á Alþingi við Öxará að taka upp kristinn sið. Það var mikil og heilladrjúg ákvörðun, sem enn hefur ríkulegt gildi. En með henni var þó ekki ákveðið að sérhver Íslendingur skyldi vera kristinn í þeim skilningi að hann öðlaðist frá og með þeirri samþykkt trú á Guð í sínu hjarta. Það gerist ekki þannig. Slík ákvörðun verður ekki tekin nema af einstaklingnum sjálfum. Handaupprétting á Þingvöllum árið þúsund eða við Austurvöll þúsund árum síðar getur skapað umgjörð og skilyrði fyrir kristinn sið í landi með allri þeirri blessun sem honum fylgdi og fylgir. En hjarta hvers manns er sá þingstaður þar sem hann einn og með sjálfum sér greiðir atkvæði með eða á móti því að ganga persónulega í samfélag með Kristi. Það er leynilegasta kosning sem þekkist enda hefur niðurstaða hennar úrslitaþýðingu."

Að lokum er ástæða til að vitna í fornar frásagnir af kristnitökunni og aðdraganda hennar. Er þá ekki úr vegi að velja sinn hvorn kaflann úr þeim ritum sem nefnd hafa verið hér að framan, Kristni sögu Sturlu Þórðarsonar og Njálu. Þar er sagt frá svipuðum atburðum og eftirminnilegum og ekki úr vegi að staldra við þá, þegar þess er minnzt að hjörturinn mikli fór himinskautum til Íslands, en þá tóku horn til himins, eins og segir í Sólarljóðum.

Í Kristni sögu segir m.a. svo:

"Hallur lét flytja þá til Álftafjarðar hins syðra í Leiruvog og setti upp skip þeirra þar, er nú heitir Þangbrandshróf, en Hallur færði skipfarminn heim á túnvöll sinn og gerði þar tjald, það er þeir Þangbrandur voru í. Þar söng Þangbrandur messu.

Hinn næsta dag fyrir Mikjálsmessu þá létu þeir Þangbrandur heilagt að nóni.

Þá var Hallur þar í tjaldinu. Hann spurði: "Hví léttið þér nú verki?"

Þangbrandur segir: "Á morgun er hátíð Mikjáls höfuðengils."

Hallur spurði: "Hversu er hann háttaður?"

Þangbrandur svarar: "Hann er settur til þess að fara mót sálum kristinna manna."

Síðan sagði Þangbrandur margt frá dýrð guðs engla.

Hallur mælti: "Voldugur mun sá, er þessir englar þjóna."

Þangbrandur segir: "Guð gefur þér þessa skilning."

Hallur sagði um kveldið hjónum sínum: "Á morgun halda þeir Þangbrandur heilagt guði sínum, og nú vil ég, að þér njótið þess, og skuluð þér ekki vinna á morgun, og skulum vér nú ganga að sjá athæfi kristinna manna."

Um morguninn veitti Þangbrandur tíðir í tjaldi sínu, en Hallur gekk og hjón hans að sjá athæfi þeirra og heyrðu klukknahljóð og kenndu ilm af reykelsi og sáu menn skrýdda guðvef og purpura.

Hallur spurði hjón sín, hversu þeim þóknaðist athæfi kristinna manna, en þau létu vel yfir. Hallur var skírður laugardaginn fyrir páska og hjón hans öll þar í ánni. Hún er síðan kölluð Þvottá."

Í Njáls sögu er þessum þætti um aðdraganda íslenzkrar kristni lýst með þessum hætti:

"Þetta spurði Hallur af Síðu; hann bjó að Þvottá í Álftafirði. Hann reið til skips við þrjá tugi manna; hann fer þegar á fund Þangbrands og mælti til hans: "Ganga ekki mjög kaupin við menn?" Hann sagði, að svo var. "Nú vil ég segja þér mitt erindi," segir Hallur, "að ég vil bjóða yður öllum heim til mín og hætta á, hvort ég geti kaup fyrir yður." Þangbrandur þakkaði honum og fór þangað.

Um haustið var það, að Þangbrandur var úti snemma um morgun og lét skjóta tjaldi og söng messu í tjaldinu og hafði mikið við, því að hátíð var mikil. Hallur mælti til Þangbrands: "Í hverja minning heldur þú þennan dag?" "Michaels engils," segir hann. "Hver rök fylgja engli þeim?" segir Hallur. "Mörg," segir Þangbrandur; "Hann skal meta allt það, sem þú gerir, bæði gott og illt, og er svo miskunnsamur, að hann metur allt það meira, sem vel er gjört." Hallur mælti: "Eiga vildi ég hann mér að vin." "Það munt þú mega," segir Þangbrandur; "Og gefst þú honum þá í dag með guði." "Það vil ég þá til skilja," segir Hallur, "að þú heitir því fyrir hann, að hann sé þá fylgjuengill minn." "Því mun ég heita," segir Þangbrandur. Tók Hallur þá skírn og öll hjú hans."

(Úr kristni þætti Njálu)

Frá kristnitöku árið 1000 er sagt í Íslendingabók Ara fróða, sem flestar heimildir yngri styðjast við, beint eða óbeint, þ.á m. Ólafs saga Tryggvasonar eftir Odd munk Snorrason, Ólafs saga Tryggvasonar eftir Gunnlaug munk Leifsson (ísl. þýðing varðveitt í brotum), Kristni saga Sturlu og þannig einnig kristni þáttur Njáls sögu.

Frásögnin af Þorgeiri goða frá Ljósavatni og kristnitökunni sjálfri er mjög svipuð í Kristni sögu og Njálu og ber ekki í milli í neinu því er máli skiptir.

En þess ber að gæta að Kristni saga er sagnfræðirit, en Njála söguleg skáldsaga - þó líklega einnig dæmisaga um illvirki Sturlungaaldarmanna á 13. öld, skrifuð um það leyti sem Sturla Þórðarson dvaldist í Fagurey á Breiðafirði og stjórnaði þar ritverkstæði sínu, en þar bjó hann seinustu ár ævinnar. Þá höfðu aðrir þekktir höfundar aldarinnar safnazt til feðra sinna.

 

 

Kvöldið

Barnabók hlaut íslenzku bókmenntaverðlaunin. Steinunn Sigurðardóttir og Þorsteinn frá Hamri eru niðurlögð, að mínu mati. En hvað um það, ég hef alltaf haldið því fram, að slík verðlaun séu húmbúkk! Hef aldrei leyft að bækur mínar séu sendar í þessa keppni - og nú segja margir við mig, Þú hafðir á réttu að standa!

 

Hef verið að lesa þrjár skáldsögur, Rob Roy eftir Sir Walter Scott, ágætan skozkan ævintýrareyfara sem er erfitt að skilja með köflum, vegna skozkunnar, bandarískan reyfara eftir Joyce Carol Oates, What I Lived for, sem fjallar um hálfgerðan skrumara og karlrembusvín, Corky að nafni, fasteignasala sem hefur meiri áhuga á kynlífi en fasteignasölu, þetta er ágætlega skrifuð saga en tungutakið með því grófasta sem ég hef lesið; fuck(ing) margoft á hverri blaðsíðu- og annað eftir því! Skáldkonan er að reyna að bora sig inn í karlaheiminn og heldur að þar sé endilega talað götumál. Það eru taugar í Corky, að vísu, en hann fer á mis við allt uppeldi og þekkir ekkert nema græðgi. Allar konurnar í sögunni einhvers konar druslur. Efnið ógeðfellt, en kannski á það rétt á sér, ég veit það ekki. Mér er alveg sama, hef ekki áhuga á því. Sé ekki betur en skáldkonan reyni að skrifa eins og karlhöfundur sem er fastur í klámi og klisjum og fyrir bragðið verður þessi saga ýkt mynd og ósönn úr karlaheiminum. En samtölin eru vel gerð og sumt athyglisvert, að vísu. Í lokin sýnir Corky manndóm. Hann hefur einnig taugar til föður síns sem hann er að leita að bókina á enda. En hann er skúrkur og vindbelgur, gengst upp í tízku umhverfisins og þeim gerviheimi sem þrýstir sér æ nær okkur. Að því leyti er andrúm sögunnar bæði satt og rétt. En konur skrifa ekki svona sögur, ekki endilega, ekki Iris Murdoch, ekki Doris Lessing, ekki Fay Weldon. Sem sagt, ekki þær sem skrifa markverðar bókmenntir, skáldsögur á háu plani; ekki Tony Morrison.

Bezta setningin í bókinni er eitthvað á þessa leið: Vonandi verðurðu öruggur í himnaríki áður en djöfullinn veit að þú ert dauður - eins og segir í skálaræðu þar sem alkinn Corky er að sjálfsögðu viðstaddur.

Ég er ekki hrifinn af þessari bók, þótt hún búi yfir liprum stíl. Efnið og andrúmið minnir mig á skáldsögu Mailers, Harðir karlar dansa ekki, sem ég las þegar ég lá í rúminu einhvern tíma í fyrndnni.

 

Hef einnig verið að ljúka við Mysterier eftir Knut Hamsun. Þetta er önnur skáldsaga hans, gefin út 1892. Áður hafði Sultur komið út. Það er miklu betri saga. Mér er nær að halda að þetta sé versta saga sem ég hef lesið eftir Hamsun, full af löngum, fáránlegum orðræðum, asnalegum uppátækjum Nagels, viðkvæms auðnuleysingja sem sækist auðvitað helzt eftir því sem hann getur ekki fengið, t.a.m. Dagný Kielland, sem er einhvers konar hulda a la Björnson. Mat Nagels á skáldum síns tíma eru í anda Hamsuns sjálfs og þar trónar Björnson eins og við mátti búast.

Sagan er að sjálfsögðu vel skrifuð, ljóðrænir kaflar en efnið út í hróahött eins og krakkarnir segja! Beztu setningarnar: ...skógurinn er mín kirkja og fuglarnir þekkja mig. ...það er eins og ég sé hluti af þessum skógi eða þessum akri, grein á furu eða steinn, já, hví ekki steinn. Nagel kemur í bæinn með fiðlukassa, en enga fiðlu. Hann er svindlari og gengst upp í sínu svindli - og það svo hastarlega að hann reynir að drepa sig á blásýru og endar í höfninni! Hann hafði einu sinni haldið opinberan fiðlukonsert og fengið lofsamlega dóma, eins og sagt er. Hann geymdi blaðið með gagnrýninni og var yfir sig hamingjusamur. Blaðið lá á gólfinu, við spýtubakkann sem Hamsun kallar Spytbakke. Hann vaknar um nóttina, skyrpir í bakkann. En um morguninn sér hann að hann hefur spýtt á þetta eina afrek sitt í lífinu. Þetta er bezta athugasemd sögunnar, að mér finnst. Hann hafði spýtt á sinn dýrmæta orðstír.

Ég fór að velta því fyrir mér hvort þetta orð, Spytbakke, og íslenzk hliðstæða þess, hrákadallur, segi meira um þessar tvær þjóðir, Norðmenn og Íslendinga, en margt annað nærtækara!

 

Á miðnætti

Hef verið að fara yfir uppkast að nýjum leikþætti og handskrifa nú þetta annað uppkast. Talaði fyrsta uppkastið inn á segulband. Tek svo þriðja uppkastið og skrifa það til enda. Ég skrifa þáttinn undir heitinu Síðustu raunir Benjamíns. Hugmyndirnar eru úr ýmsum áttum, hafði til hliðsjónar fjörlegar frásagnir sem ég skrifaði fyrir mörgum áratugum um heimsókn í Ísólfsskála og svo kynni mín af Magnúsi Hafliðasyni á Hrauni. Hann hefur birzt í samtalsbókunum mínum, en kaflinn um Ísólfsskála ekki. Hann mætti samt vel koma á bók. En hvað sem því líður, þá minnist ég þess sem Jóhannes Helgi sagði einhvern tíma við mig, Hefurðu gert þér grein fyrir því hvað samtölin þín eru leikræn, mörg þeirra eru ekkert annað en leikrit. Ég hef að vísu fremur litið á þau sum eins og smásögur, en líklega hafði Jóhannes Helgi eitthvað fyrir sér í þessu. Þeir eiga eftir að ganga í þessi samtöl í framtíðinni, bætti Jóhannes Helgi við, ætlarðu ekki sjálfur að gera eitthvað í þessu?

Um þetta hef ég hugsað og nú er þetta önnur leiksagan sem ég skrifa með tilliti til þessarar athugasemdar Jóhannesar Helga. Það fer vel á því af þeirri einföldu ástæðu að ég hef ekki getað ort neitt eftir að Ættjarðarljóð á atómöld kom út fyrir jólin. Ég hef spurt sjálfan mig hvort þeim þætti sé lokið; veit það ekki.

Það kemur í ljós.

 

12. febrúar, laugardagur

Vitlaust veður í gærkvöldi og nótt. Festi bílinn á Reynimel í morgun. Annað nokkurn veginn í lagi.

 

Nú hefur Ólafur Ragnar lýst yfir að hann ætli að gefa kost á sér til endurkjörs. Finnst blendin viðbrögð við þeim tíðindum, en enginn segir þó neitt. Hann hefur skýrt frá því að kosningabarátta hans hafi kostað 43 milljónir. Því skyldi hann ekki reyna að hafa eitthvað upp í þennan mikla kostnað? Kreista sítrónuna  meðan hægt er! Það fer auðvitað enginn fram gegn sitjandi forseta, enda vonlaust. Meðan Davíð er í ríkisstjórn mun enginn komast á Bessastaði, nema vinstri maður. Og hvað er svo sem á móti því?

Ólafur Ragnar er pólitískt kamelljón og stjórnar sínum farsa vel. Ef Dario Fo kæmi til Íslands mundi hann roðna af minnimáttarkennd.

 

14. febrúar, mánudagur

Sá í sjónvarpinu í gærkvöldi kvikmynd eftir skáldsögu Virginiu Woolf, Orlando, sem ég þekkti að vísu. Falleg mynd, áhrifamikil og vel gerð. Í einni senunni sitja þeir saman Swift, Pope og Addisson, en Jónas þýddi á sínum tíma kvæði hans um himinfestinguna. Þeir eru að tala við einhvern hertoga, þegar Orlando er kynnt fyrir þeim. Þetta er skemmtilegt samtal og athyglisvert. Hertoginn er eitthvað að tala um að öll skáld séu fífl, en Pope svarar og segir að það geti svo sem vel verið, en bætir svo við, Þér eruð sönnun þess að ekki eru öll fífl skáld! Það gneistar af Pope þarna í samtalinu. Hann segir að allar konur séu persónulausar, nema þær sem eru viðstaddar! Hann segir einnig að samtöl séu leikvöllur hugmynda. Það finnst mér gott.

 

Fór í Neskirkju með Hönnu í gær. Ágæt messa og kaffi á eftir. Séra Örn Bárður prédikaði. Hann gerði það vel, flutti ágæta ræðu. Hann lagði út af texta Gamla testamentisins um ummyndunina. Um hana er talað í Mosebók. Hann minntist á ummyndunina í náttúrunni og hvernig skaparinn minnir á þetta sköpunarverk sitt með þeirri ummyndun sem þar fer fram. Hún væri í andstöðu við það sem væri afmyndað en það ætti við um margt í samtímanum. Ég er sammála því. Eitt er ummyndun, annað afmyndun.

 

Borðaði hádegismat með Friðriki Rafnssyni, ritstjóra Tímarits Máls og menningar, í dag. Ágætt samtal. Við rifjuðum upp hvernig tímarnir hafa breytzt frá kalda stríðinu. Nú væri markaðshyggjan tekin við af kommúnismanum. Hún væri í tízku eins og hann áður. Enginn gagnrýndi gróðafíknina. Bankastjórar og aðrir kæmust upp með siðleysi og reyndu að hygla sínu fólki. Nú væri ekki lengur borin virðing fyrir nokkrum manni nema hann ætti milljarða. Einu sinni þótti gott að vera milljónamæringur. Ég sagðist aldrei hafa átt von á því að upplifa þvílíkt og annað eins. Kannski höfum við farið úr öskunni í eldinn, hver veit? Vonandi gengur þessi gróðahyggja og þetta peningafár yfir sem allra fyrst. Það er ómennskt hvað sem verðbréfasalarnir segja. Það er ekki borin virðing fyrir neinu nema gróðahyggju, hvort sem um er að ræða kvóta, verðbréfasölu eða annað. Var það þá þetta sem við vorum að berjast fyrir í hálfa öld? Nei, við vorum að berjast fyrir því að í landinu yrðu færri láglaunamenn og sterkari bótaþegar; ekki fátæklingar. Við vorum að berjast fyrir stærri millistétt sem kæmist í álnir án þess peningar yrðu fíkniefni. Vonandi ganga þessar hamfarir yfir sem fyrst. Friðrik er að þýða franska skáldsögu um fólk sem vill verða guðir á forsendum erfðafræðinnar. En hvað tekur þá við? Dauði, stöðnun, limbó helvítis. Okkur er ekki ætlaður neinn guðdómur á þessari jörð. Hann verður að bíða seinni tíma.

Ég var mest hissa á því hvað Friðrik er gagnrýninn á forseta Íslands; telur að hann gangi fyrir einhverri  undirliggjand blekkingu. Þetta sé að verða hallærislegur og í raun og veru heldur ósmekklegur skrípaleikur. En við sitjum uppi með hann; sitjum uppi með leiksvið Dario Fos í megaveldi - og það í veruleikanum sjálfum!

Friðrik er vinstri maður og gengur því ekki fyrir neinum fordómum gagnvart Ólafi Ragnari.

 

Í Orlando segir, Ég hef haft þá atvinnu að elta frelsið. Það hefur einnig verið mín atvinna. En ég hef ekki fundið það enn. Það er eins og hilling, nei það er eins og regnbogi. Óhöndlanlegt eins og regnbogi.

 

15. febrúar, þriðjudagur

Var á tannlæknastofu í gærkvöldi. Skoðaði þar gömul glanstímarit. Þau eru sprottin úr auðhyggjunni, tízkunni og yfirborðinu og hafa sífellt á veizlumyndaborðinu athyglisfíkla og hrognkelsi í leit að hrygningarstað. Yfirleitt fólk sem hefur af heldur litlu að státa, afrekalaust fólk, að mestu. Þarna voru myndir af Kio Briggs, þeim sem var tekinn fyrir e-töflu smyglið, en sýknaður fyrir handvömm hæstaréttar. Síðar handtekinn í Danmörku fyrir sama glæp. Uppstilltar myndir sem eiga að sýna einhvers konar kyntröll, og góðmenni. Væmin texti og vemmilegur.

 

Hef verið að fara yfir ævisögu Rockefellers Titan. Þar er m.a. fjallað um hvernig menn verða ríkir. Lykillinn heitir ófyrirleitni, stundum í slagtogi með guði! En karlinn var einnig einarður, þó ekkert sérstaklega hugmyndaríkur. Þess þarf ekki endilega í svona bransa!! Hann var þó ekki viskí-braskari eins og Jósep, faðir Kennedýjanna. Sem sagt, fíkniefnabraskari, við þekkjum einnig slíka hér heima. Þeir geta komizt í álnir, það vantar ekki!

 

Kvöldið

Átti góðan fund með Árna Ibsen og Hávari Sigurjónssyni seinnipartinn. Töluðum um leiklist, einkum Þjóðleikhúsið. Árni ætlar að vera Hávari til aðstoðar við efnisöflun í afmælisblað Morgunblaðsins, en Þjóðleikhúsið verður fimmtugt á skírdag.

Það var ósköp gaman að tala við Árna og kynnast honum. Mér líkar vel við hann. Við faðir hans vorum miklir mátar og hann líkist honum að mörgu leyti. Hann sagði mér skemmtisögur úr leikhúsunum, t.a.m. þótti Benedikt Árnason einkar fríður, þegar hann var ungur. Einhverju sinni sem oftar datt hann í það og lenti í stælum svo einhver viðstaddra ætlaði að berja hann, en þá kom annar og kallaði, Ekki í andlitið, ekki í andlitið! Benedikt var á sínum sokkabandsárum einskonar Anthony Perkins-typa. Hann stjórnaði bæði Fjaðrafoki, Jóni gamla og Eins og þér sáið og þeir voru stundum í því Lárus Ingólfsson og hann, en Lárus sá um leikmyndirnar. Lárus Pálsson datt líka stundum í það og ég velti því fyrir mér, hvernig væri að reka leikhús með þessum hætti. Fjaðrafok var ekki æft nema fram að hléi og hafði ég af því nokkrar áhyggjur, enda kom í ljós að þessi vinnubrögð gáfu höggstað á verkinu; því miður. En menn eins og Lárus Pálsson voru svo miklir leikarar að þeir gátu verið í því án þess það vekti hneyksli. Indriði Waage, sem ég mat mikils og var einnig framúrskarandi listamaður, átti við þetta sama vandamál að stríða. Mér skilst Sveinn Einarsson hafi þurrkað Þjóðleikhúsið og var ekki vanþörf á.

Lét Hávar Sigurjónsson fá leiksögurnar þrjár sem ég hef skrifað fyrir dagbókina. Hann getur lesið þær sér til fróðleiks.

Ég dáist að því hvað Árni Ibsen er vel að sér í leiksögunni, hann man eftir öllum verkum að mér sýndist og kann margar sögur úr leikhúsinu. Hann sagði mér að Jökull Jakobsson sem átti mjög erfitt með að fullskrifa verk sín - mér er nær að halda að bezta sviðsleikrit hans sé Hart í bak enda vorum við Árni sammála um að sýningin á því í Iðnó hefði verið eftirminnileg - hafi skrifað tvö ágæt útvarpsleikrit á áttunda áratugnum. Hafði alltaf haldið að Gullbrúðkaup væri bezta verk Jökuls, en það er einnig útvarpsleikrit. Það væri gaman að heyra þessi verk í útvarpi, en það er alltof lítið gert af því að endurflytja verk íslenzkra höfunda, þau eru yfirleitt sett til hliðar og höfundarnir inná eitthvert allsherjar pakkhús þar sem þeir mega dúsa til eilífðar. Þó hefur Jökull sízt af öllum átt við þetta vandamál að stríða. Honum hefur að mínu viti verið hampað meir en efni standa til, en kannski er það rangt mat hjá mér. Tíminn mun leiða það í ljós.

 

21. febrúar, mánudagur

Fórum í gærkvöldi í Borgarleikhúsið, sáum Djöflana  eftir Dostojevskí. Það er harla merkilegt verk, einskonar spásögn um sögu Rússlands: Virginski ofstækismaður segir m.a.: "Og þess vegna bæri mér að búa til mitt eigið kerfi til að skipuleggja heiminn... Að yfirlögðu ráði tek ég fram, að niðurstaða mín er í beinni mótsögn við upphaflegu hugmyndina sem ég geng útfrá. Ég geng útfrá takmarkalausu frelsi, en niðurstaðan er takmarkalaus harðstjórn."

Sem sagt, kommúnismi.

Og hann bætir við: "En ég vil bæta því við, að engin lausn á þjóðfélagsvandanum kemur til greina, önnur en mín. Þetta kann að leiða til örvæntingar, en önnur lausn er ekki til."

Og annar ofstækismaður, Verkhovenskí, segir á sama fundi: "Hvað áttu við? Mér datt ekki í hug að hér þyrfti að ræða svo saklausa hluti undir fjögur augu. Ertu hræddur við uppljóstranir? Getur verið að í þessum hópi sé uppljóstrara að finna... Herrar mínir, ef svo væri, þá væri ég bersýnilega í mestri hættu, og þess vegna sting ég uppá að þið svarið einni spurningu. Að því loknu verður ljóst hvort er ráðlegra, að halda hópinn eða fara hver sína leið. Ef einhver ykkar vissi af áformum um pólitískt morð, mundi hann þá skýra lögreglunni frá þeim?"

Enginn mundi segja frá, það er eðli hugsjónamanna sem hafa gengið ofstækinu á hönd; ekki sízt stalínistanna.

Síðar segir hann... "Shigalov lýsir þessu vel í stílabókinni sinni. Hann fann upp jöfnuðinn. Hjá honum fylgjast meðlimirnir hver með öðrum og eru skyldugir til að skila skýrslum. Einn fyrir alla og allir fyrir einn. Allir eru þrælar og jafnir í þrældómnum. Það fyrsta sem gerist er að menntunarstigið lækkar, og sama gildir um vísindi og gáfur. Hátt stig vísinda og gáfna er bara fyrir spekinga, burt með þá!"

Og ennfremur: "Hlustaðu á mig, Stavrogín, það er góð hugmynd að jafna fjöllin, hún er ekki hlægileg, við kæfum sérhvern snilling í fæðingu. Samnefnarinn er einn fullkominn jöfnuður. Við útrýmum löngunum; í staðinn fyrir þær fáum við drykkjuskap, slúður, uppljóstranir, spillingu. Löngun og þjáning eru handa okkur, leiðtogunum, í hlut þrælanna kemur hins vegar skilyrðislaus hlýðni, skilyrðislaus afneitun sjálfsins. En á 30 ára fresti þarf að koma skjálfti í liðið. Við hleypum skjálfta í liðið, og þá byrja menn að éta hver annan".

Og ennfremur: "Nú er þörf á einni eða tveimur spilltum kynslóðum, dæmalausri spillingu, lágkúrulegri, þar sem maðurinn breytist í andstyggilegan, huglausan, grimman og sjálfselskan óþverra - það er þetta sem þarf! Æ, það er leitt að við eigum enga öreigastétt! En hún kemur, hún kemur, þangað stefnum við... Við boðum eyðileggingu. Við förum af stað með íkveikjur, banatilræði, óeirðir, siðleysi. Og þá brestur hann á! Þvílík læti hefur heimurinn aldrei séð... Rússland mun sveipast móðu, þjóðin mun gráta sín gömlu goð..."

Sem sagt, kommúnismi, framtíðin sem varð að dufti eftir glæpi, hörmungar og dauða. Og þennan spádóm skrifar Dostovjeskí uppúr miðri nítjándu öld, eða löngu fyrir byltinguna. Engu líkara en Rússland hafi eignazt í Dostovjeskí einhvern Jerimías eða Jesaja. En valdsmennirnir hlustuðu ekki, keisarinn sljór og keisaradrottningin hlustaði bara á Raspútín. Enginn hlustaði á spádóminn, og því fór sem fór.

Rússland var veiki maðurinn sem djöflarnir höfðu tekið sér bólfestu í. Þá varð að reka djöflana út og vísa þeim í svínin eins og Kristur gerði og svínin hlupu fyrir björg og drukknuðu. Kannski erum við að horfa upp á hin djöfulóðu svín kommúnismans bægslast undir klettunum, áður en  þau drukkna, hver veit!

En þannig lýkur þessu þunglamalega, en áhrifamikla leikriti. Aðalpersónan, Stepan segir: "Þessir djöflar sem fóru út af veika manninum og í svínin, þú þekkir þá, góða mín, er það ekki? Þeir eru sár okkar, allur sorinn sem kemur frá okkur, og veiki maðurinn, hann er Rússland, landið okkar. En mikilfengleg hugsun og sterkur vilji munu lýsa okkur af himnum ofan, alveg eins og kom fyrir þennan brjálæðing, þann djöfulóða, og þá fara allir djöflarnir út, allur þessi óþverri..." Þá birtist stór mynd af Maríu með barnið, von Rússlands. Hin kristna von Rússlands er boðskapur verksins. Mér er til efs ég hafi nokkurn tíma séð jafn stórfengleg endalok á leikriti, þau voru ógleymanleg.

En þannig er þessi spádómsbók Dostovjeskís, hún gefur spádómsbókum Biblíunnar ekkert eftir, nema síður sé. Skáldið hafði tilfinningu fyrir framtíðinni, ekki einungis samtímanum, heldur framtíðinni. Hann sagði fyrir um hvernig hún yrði. Og nú stöndum við á berginu og horfum á djöfulóð svín einræðis og ofbeldis drukkna í öldurótinu.

En hvað verður. Hver segir að orþódoxakirkjan beri gæfu til - eða hafi til þess völd, áhrif og hreinleika - að leiða Rússland úr ógöngum; ekki inn í alsæluríki braskara, mafíósa og auðkýfinga, heldur jafnaðarríki lýðræðislegrar vonar(!)

 

Hef verið að kynna mér skáldskap portúgalska ljóðskáldsins Fernandos Pessóa, hann hefur verið athyglisverður maður og sérstætt ljóðskáld. Það er eftirminnilegt að kynnast lífi hans og störfum. Hann skrifar eins og margir menn - og hvaða alvöruskáld er ekki margir menn? Ekkert alvöruskáld er einn maður,  tveir, nei, þrír eða fjórir; að minnsta kosti. Mér finnst ekki sízt athyglisvert að kynnazt lífi Pessóas vegna þess það er ýmislegt í hugsunum hans, atferli, tilfinningum og raunar lífi hans öllu sem minnir mig á sjálfan mig; t.a.m. þessi tilhneiging til að fara einförum; hugsa einn, hafa unun af að viðra alls kyns hugsanir, alls kyns orð á einmannalegum leikvelli hugsana. Það er löngun skáldsins og þar - einungis þar - er hann sáttur við sjálfan sig.

Og þá væntanlega einnig aðra!

 

Snaraði þessum kvæðum Passóa úr ensku:

 

Ég fór út mjög snemma
í morgun

 

Ég fór snemma út í morgun

af því ég vaknaði enn fyrr

og hafði ekkert fyrir stafni.

 

En ég vissi ekki hvert skyldi halda,

en vindurinn blés ákveðið í eina átt

og ég fylgdi honum ákveðið eftir.

 

Þannig hefur líf mitt ávallt verið

og þannig vil ég það sé,

ég fylgi vindinum, hugsunarlaust.

 

 

Má vera þetta sé síðasti
dagur lífs míns

 

Það má vera þetta sé síðasti dagur lífs míns,

ég lyfti hægri hendi og veifaði til sólarinnar,

en þó ekki í kveðjuskyni.

Ég var feginn því að geta enn séð hana,

það er allt og sumt.

 

Kvöldið

Hef verið að hugsa um grein sem ég lét vinna inn í sunnudagsblaðið. Hugmyndin er frá sr. Þóri Stephensen, en Guðmundur Guðjónsson, frændi minn, skrifaði greinina; ágætlega. Hún fjallar um erlend áhrif eins og þau birtast í tali og slanguryrðum, þar sem unnið er á vegum Landsvirkjunar á hálendinu; sem sagt, "fjallaíslenzku". Vonandi komumst við útúr þessari málkreppu, vonandi eignumst við einhvern leiðtoga sem vísar okkur veginn úr Egyptalandi íslenzkrar lágkúru. En það verður ekki nema hafin sé þjóðleg endurreisn í skólum landsins. Mér skilst ungt fólk hugsi ekkert um tunguna og framtíð hennar, fæstir hafi minnsta áhuga á arfleifðinni; öllum sé skítsama. Þessi afstaða er fylgikvilli þjóðar í allsnægtum. Samt vantar ekki fátækt fólk á Íslandi, en til þess heyrist lítið sem ekkert. Það er bælt; fatlað.

Það hlýtur að vera mikið áhyggjuefni, ef rétt er, að þeir sem eiga að taka við landinu, rækta arfleifð okkar, vernda og varðveita, séu svo gegnsýrðir af erlendu moði, að þeir hafi engan áhuga á að vita hvaðan þeir komu, hvað þeir hlutu í arf; engan áhuga á neinu nema dægurflugum www.pseudo.com og verðbréfasölu. Það er ekki uppbyggileg framtíðarsýn. En kannski hefur þetta alltaf verið svona, ég veit það ekki. Kannski er ég bara farinn að eldast, hver veit? Það væri betra, ef svo væri. En ég er ekki viss um að "gamaldags" afstaða mín sé meinið, heldur "nýmóðins" afstaða ungs fólks. Svo er guði fyrir að þakka, að maður á ekki eftir að lifa þá stund, þegar úr því verður skorið, hvort við glötum arfleifð okkar - og þá að sjálfsögðu einnig - einkennum okkar, sál okkar, en það verður ekki fyrr en einhvern tíma á nýrri öld. Þá verður gott að vera víðs fjarri, ábyrgðarlaus kolamokari í neðra eða síhlustandi á englasönginn í efra. Hvort tveggja að vísu jafngildi helvítis!

 

Og fyrst ég nefndi helvíti dettur mér í hug að ég var fyrir skemmstu að hlusta á Man and Superman eftir George Bernard Shaw í mjög flottri uppfærslu BBC-útvarpsins, en leikstjóri var Sir Peter Hall. Þetta er að mörgu leyti magnað verk - og þá ekki sízt annar þátturinn sem er einskonar draumur úr helvíti - og augljóst að Shaw gerir sér far um að vera eins orðheppinn og Oscar Wilde, enda tekst honum það með köflum. Dauði faðirinn kemur til helvítis og leitar þar hælis því hann segir ólíft sé í himnaríki vegna þess þar sé engin falleg kona! Prins myrkranna segist sjálfur vera herramaður, (en á það skortir allmjög að myrkrahöfðinginn sé gentleman í nýjustu kvikmynd Hrafns Gunnlaugssonar!) Myrkraprinsinn gerir sér grein fyrir því - og hefur orð á því að fyrra bragði - að himnaríki hæfi ekki öllum, einungis sumum! En hlið helvítis eru þó öllum opin.

Allt hafði þetta talsverð áhrif á mig. Ég orti t.a.m. dálítið kvæði sem á rætur í þessum helvítisdraumi og skrifaði það líklega inn í dagbókina - en man það þó ekki. Það er svo margt sem fer fyrir ofan garð og neðan.

 

 

22. febrúar, þriðjudagur

 

Haustið er vor

í meinum 

Guð fyllti hafið hættum og tómi

en það er þá einnig spegill himinsins.

Fernando Pessoa

Og tíminn og vatnið

renna veglaust til þurrðar

inn í vitund mín sjálfs.

Steinn Steinarr.

 

1.
Ljósastaurar grænmáluð tré

og speglast í regnhvítum pollum

spegilgljáandi himni, fuglslausum

eins og nótt undir kvöldsvæfum

jökli.

 

Við göngum hægt, hljóðlega

horfum eins og dýr í haga

á nýstárleg atvik, endurtekin

í augnneti forvitinnar

vitundar í verzlunargluggum

þar sem Von stóð fyrrum

en andspænis öldungis gleymd

önnur verzlun, Babylon.

Og við hlustum á skóhljóð tímans, sjáum

glitrandi regnið falla

eins og stjörnur til jarðar.

 

Og nethimnan breiðir út

smágerða möskva, veiðir stjörnuhröp

glitrandi fiska

á biksvörtum kvöldhimni

 

göngum inn, fáum cappucino í hvítum bollum

jafnbrothættum og líf okkar sjálfra, hvílum

augu við stjörnur

og tungl, þau

splundrast á götunni

 

glottandi endurkastast máninn

til himins, leysist upp

hverfur í gínandi svarthol

hugans.

 

Horfumst í augu, allt

er ekkert, ekkert allt

 

ekkert skiptir máli eins og allt þetta blik

af annarra vopnum, báli

sem slokknar og deyr

eins og veröld annars fólks

sem fikrar sig inn í hugann

útbrunnin sól sem handlásar sig

inn í jökulkalt myrkur

í vestri.

 

Hann rignir, rétt eins og væri

rjúkandi haf undir önglum

og færi.

 

Þögn

 

og við horfumst í augu

horfum inn í þögn hvort annars

himinn glampar eins og spegilhvítar

eldingar

við þungstíga næturkyrrð

tímans.

 

Þú veizt allt um það

 

allt um það sem var ekkert

sem var allt,

 

hvernig marggrafin atvik eiga sér stað

undarleg minning

 

hófatak tímans

sem töltir óvæntur gestur

í ókunnugt hlað.

 

Og við horfumst í augu og allt

er engu líkara

en regn sem splundrast

á spegilhvítu malbiki

eins og þú missir hvítan

kaffibolla á óþvegið

gólf

og hann brotni inn í vænglausan

himin

og ég sé þig

í vitund mín sjálfs

 

samt er hugur þinn horfinn

og við höldum saman

inn í óvitund tímans

sem er vitund okkar

til hálfs

 

sem er ógnandi ekkert.

 

Sem er ógnandi allt.

 

2.

Þegar vindurinn æðir

í nöktum nálslitnum greinum

saklausum greinum

sem verjast hagli og hvössum

örvum vindanna

með vorgrænum nálum úr djúpri

hugsun jarðar

kemur ógnandi himinn

úr hvítum faðmi vindanna

hristir trén og hverfur

að hikandi vori

í gróandi jörð,

 

þannig leita ég þig einnig

uppi, leita þín í nýstignu

spori vindanna

 

leita þín eins og hvítur

himinn rífi burt

haustfúnar greinar og gangi

götulaust vor að kyrrum

tunglslausum vötnum

 

og sólin fleytir kerlingar

á kvöldlausum vötnum

við kyrrláta heiði

og hraunsvarta þögn.

 

3.

Og við leitum aftur til borgar

sem birtir sitt vor

eins og opinberun við undarlegt

myrkur

þegar sól kveikir nýjan morgun

eins og marhnút við glitrandi

beitu, göngum

til fundar við fugla

sem flögra að útréttri hendi

bíða þess eins að ókunnir

örlátir fingur dreifi

mylsnu af brauði á markaðstorg

deyjandi vonar, leitum aftur

til borgar sem býr

eins og bjarndýr í híði

við kulsæla minningu

hlekkjaðra daga sem halda

heiðgulri þögn inn í vestrið

 

hægt eins og vorkulið veki

vinda í náköldu

spori.

 

4.

Horfumst í augu, allt

sem er ekkert, allt

sem er snerting fingurs

við fullnægða snertingu atlots

við þögn

sem er útbrunnið hold

 

            vitum að snerting er einungis

            aska og duft

            sem er mold

 

þögn

og þagnandi vindar

augu hnígandi sólar

 

ástríðulaust

 

andartak þitt og vex

viðnámslaust

inn í deyjandi andartak mitt.

 

5.

Hafið spegill himins

sem hverfur að jörð

eins og fiðrildi hverfi

að fíngerðu blómi

við júnígrænt tré

og runna

 

samt tregi við tvísýna

tunglgula sigð

á tjörn

 

leitandi sál mín gola

í gulum nærgætnum

vindi

 

grasgræn er þögnin við snertingu hugans

og handhvítra vængja

sem flögra við áleitin

augu og nærgætna

þögn.

 

Hönd í hönd ganga

trén á vatni

 

göngum við eins og tré inn í nærgöngult haust

 

göngum við inn í kvöldlausa

birtu og nótt sem er snerting

sólar við skóggula

þögn.

 

6.

Vitundin vex

eins og vorlangur dagur að sólhvítu

hafi

 

við höldumst í hendur

horfum til sólar

 

horfum til vaxandi birtu

í blikandi djúpi

 

höldumst í hendur

 

og hafið er vaxandi tugl

sem flæðir að sandhvítum

sporum, senn

kemur flóðið, kemur tíminn

 

kemur flæðandi tími og lýsir

af deyjandi maurildum.

 

23./24. febrúar '00

Matthías Johannessen

 

(Orti þessi smákvæði upp úr lengri kvæðum sem ég var orðinn leiður á.)

 

Vökunótt á hvítum
vængjum

 

Við horfum saman

á stjörnuna

 

hún blikar

í myrkri

 

stjörnublik er hugmynd þín

og von.

 

- - -

 

Borgin þögul

undir þjakandi skýjum

 

þögul eru augu

okkar

 

augu okkar eru þögul

og segja allt.

 

- - -

 

Ég er fangi þeirra

hugsana

að við elskum hvort annað

 

ást okkar sé

rúm, borð

og stóll

 

og járnrimlar

utan um forboðinn

ávöxt.

 

- - -

 

Hún er dagur handan við hornið

hverfull skuggi

sem hreyfir sig í sólinni

 

hreyfir sig og hverfur

með sólinni.

 

- - -

 

Hvorki við né hafið sofum

á slíkum degi,

það vaka allir með fuglunum

 

það er söngur í lofti

og lýsir af hvítum vængjum

 

samt er nótt

og við sofum undir döggsvölum

vængjum.

 

- - -

 

Við erum leið af því við lifum

og yrðum enn leiðari af því

að vera ekki

 

ef við lifðum ekki

værum við samt glöð

 

en sólin

syngur hvern morgun af gleði

einungis af því að við erum.

 

- - -

 

Fuglarnir syngja

og þeir syngja

af því þeir eru

og af því enginn veit

af hverju þeir syngja

 

þeir vita ekki sjálfir

að þeir syngja

inní sönglausa daga

og svefnlausar nætur

 

og þeir vita ekki

af hverju þeir eru.

 

- - -

 

Án súrefnis ekkert líf

á jörðinni

 

án þín engin jörð

í súrefnislausu

myrkri.

 

- - -

 

Ég minnist þess enn

þegar kóngulóarsumarið mikla

blasti við okkur

og við lágum á vængjunum

meðan kóngulóin spann

vírsterkan vef sinn

um tilveru okkar

 

lágum á vængjunum

unz  vindkaldur gustur

feykti okkur inn í glitrandi

sól

 

og það stirndi á vængi okkar

viðkvæma gagnsæja

vængi og við flugum

inn í geislana

 

tvær hugmyndir guðs

að einni hugmynd

um ást.

 

- - -

 

Veröldin stór opin bók

sem brosir við mér

á óþekktri tungu.

 

Ég hlusta á þína

óþekktu tungu

og engu líkara en ég

skilji hvert orð

 

samt skil ég ekkert

nema blæbrigðin

í söng heiðlóunnar.

 

- - -

 

Ég er fangi hugsana þinna

en enginn hefur

heyrt glamrið í hlekkjunum

 

enda eru engir hlekkir

 

heldur ósýnilegir fuglar

sem fljúga milli okkar

á fiðrildavængjum.

 

- - -

 

Er það tilfinningalygi

hvernig hendur okkar

krækjast saman

 

þessar laufguðu

greinar

í grænni birtu

frumskógarins?

 

Þú segir ekkert

sem er allt.

 

Og ég hlusta.

 

- - -

 

Við undir tröllslegum fótum

guðanna

eins og blóm í vanhirtu

beði háhýsanna

 

bíðum þess

þeir hreyfi sig, að jörðin

skjálfi við fætur þeirra

 

að við kremjumst

eins og blóm í fíls-

spori.

 

- - -

 

Sársauki okkar

er ekki skáldleg

tilvísun

í gamlan harmleik

 

ekki ýkt svipbrigði

á leiksviði

 

né dauðakippir

þorsks í neti

 

sársauki okkar

er strágul þögn

í vindi.

 

- - -

 

Líf okkar leiftur

ljós fjarlægra stjarna

stjörnuryk hold okkar

og blóð

 

við lítum til himins

sjáum milljónir ljósa

stjörnublik í svartri deiglu

guðs

 

lítum til upphimins

segjum,

 

Hold og hjarta

var mér in horska mær.

 

- - -

 

Þögnin marglitt blóm

og ilmur þess

vex eins og rauð blöð

inn í augu mín.

 

Ég heyri þögn þína

án þess heyra hana

 

heyri blóm þitt vaxa

eins og marglitan ilm

inní augu mín.

 

- - -

 

Trén nálæg

 

laufguð trén nálæg

eins og myndleiftur

í draumi.

 

Ég geng inn í drauminn

anda að mér

ilmi af laufgrænu

hári.

 

- - -

 

Þegar ég lyfti hendi

í kveðjuskyni

horfi ég til stjarnanna

 

þær fylla huga þinn

óskiljanlegri nálægð

 

von sem fylgir mér

inn í myrkrið

 

eins og lýsandi armur

vitaljósanna.

 

- - -

 

Segðu þeim vinum okkar

þegar ég dey, að ég iðrist

einskis, einskis annars

en þess sem ég iðrast

án þess ég sjái eftir því

hvernig líf okkar var

 

það slokknar hvort eð er

einn góðan veðurdag

eins og stjörnur

sem eru löngu horfnar

af himinhvelfingunni,

en halda þó áfram

að vera til í ljósinu

sem tindrar á himni

þótt stjarnan sé löngu horfin

 

horfin og gleymd

eins og líf okkar

 

- - -

 

Við höfum ekki farið

að boðum guðs

samt erum við ekki

guðleysingjar

 

við höfum einungis farið

að boðum þeirra tilfinninga

sem bærast með okkur

 

við höfum hlýtt dýrinu

í blóði okkar

ástríðufull og án engla-

vængja.

 

- - -

 

Meðan sál mín

var ókunnugur staður

yfirgefin af öllum

eins og hjarnhvítt hálendi

við ísvatnaaugu

Eyjabakka

 

yfirgefinn staður

af öllum nema Eyvindi

 

komst þú eins og hver annar

ferðamaður

 

tókst af þér skíðin

og tjaldaðir

við einmannalegt þunglyndi

útilegumannsins.

 

- - -

 

Orð eru hugmyndir

 

sum orð

hugmyndir um ást

önnur um hatur,

 

það fer ekki eftir

merkingu orða

hvernig þau hljóma

heldur hugarástandi okkar

sem notum þau

 

eins og blóm

eins og stein, eða grjót í rennandi

vatni.

 

Eða vopn.

 

- - -

 

Grasið bylgjast

í goluþey (sem merkir

gulur andvari) bylgjast

eins og gárur á vatni

 

grasið grænn

andvari

í augum þínum

 

ef þau brotna

eins og spegill

verður landið

grá móða

og gras sem fölnar

í golunni.

 

- - -

 

Guðirnir gefa okkur

ekkert sem er allt

eins og þegar við segjum, Nú

er hún öll

 

en þeir geta ekki gefið okkur

nýja æsku

 

aðeins blekkingu sem er

hvorki falskar tennur, andlitslyfting

né hárkolla

 

heldur sálræn endurhæfing

sem birtist eins og fagnaðarerindi

þegar ást mín speglast

í andliti þínu.

 

-       - -

 

Augun skýlaus

himinn

 

en með árunum

færast ský

yfir himininn

 

og þú sérð mig

eins og fjöll í móðu.

 

- - -

 

Ef það er rétt sem sagt er

að sérhver einstaklingur

sé veröld

út af fyrir sig,

 

þá erum við

tvær plánetur

sem halda hvor annarri

á réttri braut

 

og guð,

er hann þá togkrafturinn

sem markar sporbauginn?

 

Tvær veraldir

í einni hendi

guðs.

 

 

23. febrúar, miðvikudagur

Sem sagt, byrjaður að yrkja aftur. Er nú að fullgera Haustið er vor í meinum, sem áður hét Regnkvöld í Reykjavík. Er einnig að yrkja fleiri kvæði á autt pláss í ljóðabók Pessoa!

Sjáum til!

 

25. febrúar, föstudagur

Borðaði hádegisverð með Kristjáni Karlssyni. Sögðum margt spaklegt að venju. Ákvað að birta Kristnitökukvæði Kristjáns á heilsíðu í Lesbók, held hann sé ánægður með það. Kristján fór góðum orðum um síðustu kvæði mín, sagði að þau væru frjáls og gjöful. Það verkaði mjög vel á sig. Hann sagði engu líkara en ég stæði eins og sá sem gæfi fuglum úr lófa sínum, dreifði kvæðunum eins og maður gefur fuglum. Mér líkaði það ágætlega. Síðar minntist hann aftur á fugla og vitnaði í Jeftúsjenkó, sagði að hann hefði sagt eitthvað á þá leið þegar Sovétríkin leystust upp, að nú ætti að leyfa fuglunum að fljúga í burtu. Það voru leppríkin á landamærum Rússlands.

Ég sagði Kristjáni að ég hefði í kvæðinu Haustið er vor í meinum skírskotað í Tímann og vatnið, þ.e. þrönga hugmynd Steins og reynt að opna hana; sprengja henni leið inn í samtímann. Honum leizt vel á þá afstöðu og sagði að mér væri ekki einungis leyfilegt að gera það, heldur ætti ég að gera það. Afstaða mín til Steins er önnur en hans. Ástæðan er einfaldlega sú að Steinn var einskonar lærimeistari minn, ég var svo miklu yngri en hann, en Kristján var nánast jafnoki hans þegar þeir hittust á sínum tíma.

 

26. febrúar, laugardagur

Temma hringdi og sagði að Úlla frænka mín hefði dáið í dag á sjúkrahúsi í New York. Með henni deyja sérstæðustu litirnir í íslenzkri málaralist.

 

Enn eitt Heklugosið, þau eru orðin þrjú eða fjögur í ritstjóratíð minni, auk þess fórum við krakkarnir í menntaskólanum með Pálma rektor austur að Heklu þegar hún gaus 1947. Allt er þetta minnisstætt. Gosið nú er merkilegast fyrir þær sakir að vísindamenn sögðu fyrir um það áður en það hófst. Um það verður fjallað rækilega þegar Morgunblaðið kemur út.

Alltaf minnist ég gossinss í Skjólkvíum þegar ég heyri á Heklu minnzt. Ég hef víst minnzt á það ævintýri áður hér á þessum blöðum. Skrifaði þá greinina  Elddansinn, ef ég man rétt, miðvikudaginn 6. maí, en Vignir Guðmundsson lýsti ferð okkar í næsta blaði.

 

27. febrúar, laugardagur

Þorsteinn Gunnarsson, leikari, hringdi, sagði að Jón Dan, tengdafaðir hans, hefði dáið í gær. Hann hringdi víst bara í þrjá menn og var ég einn þeirra. Mér þótti vænt um það. Samt er langt síðan ég hitti Jón Dan. Hann var sérlega hógvær maður og hlédrægur. Óx inn í sig með árunum, augsýnilega. Ég átti mikið saman við hann að sælda á sjötta og sjöunda áratugnum og skrifaði m.a. samtal við hann, ef ég man rétt. Líklega hefur það verið þegar einhver bóka hans kom út. Hann tók einnig þátt með okkur í Stefni, held þar sé ljóð eftir hann. Ætla að skoða það betur. Þorsteinn minnti mig á að Jón hefði goldið pólitískrar afstöðu sinnar á sínum tíma. Ég sagði að það væri rétt.

Jón Dan orti eitt af beztu kvæðum tímabilsins nokkuð löngu eftir að Berfætt orð komu út. Þetta kvæði bar vott um eftirminnilega myndvísi en Jón var mikill smekkmaður á mál og stíl.

 

Kvöldið

Sá í Neskirkju uppfærslu Sveins Einarssonar á Jobsbók í þýðingu Helga Hálfdanarsonar. Arnar Jónsson fór á kostum. Áhrifamikil sýning og sókninni til sóma. Það gleður Hönnu.

Í Job sést vel hvernig gyðingar sáu guð í eigin mynd. Ef þeir hefðu verið kýr væri okkar guð kýr! Fornmenn bjuggu einnig æsi til í sinni mynd, Óðin, Þór; Freyju. Maðurinn getur ekki séð út fyrir sitt hnattræna umhverfi. Af þeim sökum er allt í hans mynd. Drottinn Jobs er reiður gyðingur, en hreykinn af sínu sköpunarverki og hann má vel vera það á ýmsan hátt. En Jobsbók sýnir í hnotskurn hvað Gamla testamentið er gyðinglegt rit. Mér finnst við kristnir menn leggja allt of mikið uppúr þessum gyðingdómi. Guð Krists er allt annar en guð Jobs. Kristur er minn leiðtogi, en ég hefði aldrei getað orðið gyðingartrúar. Ég vil ekki hafa mannaþef af mínum guði.

Jobsbók er ógnarskáldskapur og undanfari grísku harmleikjanna, en svo nútímalegur að hann hefði eins getað verið skrifaður í gær; eða á morgun. Ástæðan er sú að hann fjallar um manninn, fyrst og síðast manninn.

Guð mannsins.

Ekki endilega guð allrar sköpunar, heldur guð mannsins. Og maðurinn hefur ekkert breytzt í aldanna rás. Af þeim sökum er guð enn og ávallt ósköp líkur sjálfum sér!

Það vakti athygli mína þegar ég hlustaði á þennan texta hvað gyðingar hafa lagt mikið upp úr syndinni. Hún er sem sagt miklu eldri en kristindómurinn. Mér fannst einnig einkennilegt að þar koma fyrir orð eins og hagl og snjór. Það bendir í aðrar áttir en til Ísraels.

Loks þessi eilífa hugsun um vont fólk og ómerkilegt sem fær allt upp í hendurnar og þarf aldrei, að því er virðist, að reyna neitt af því sem á Job, grandvaran guðsmann, var lagt:

 

Hvers vegna lifa hinir óguðlegu,

verða gamlir, já, magnast af krafti?

Niðjar þeirra dafna fyrir augliti þeirra hjá þeim

og afsprengi þeirra fyrir augum þeirra.

Hús þeirra eru óhult og óttalaus,

og hirtingarvöndur Guðs kemur ekki niður á þeim.

Boli þeirra kelfir og kemur að gagni,

kýr þeirra ber og lætur ekki kálfi.

Þeir hleypa út börnum sínum eins og lambahjörð,

og smásveinar þeirra hoppa og leika sér.

Þeir syngja hátt undir með bumbum og gígjum

og gleðjast við hljóm hjarðpípunnar.

Þeir eyða dögum sínum í velgengni

og fara til Heljar í friði,

og þó sögðu þeir við Guð: "Vík frá oss

- að þekkja þína vegu girnumst vér eigi".

 

Laugardag 27. febr.

Miðnætti

Það er alveg eftir mínu höfði sem lithaugskur listamaður segir í Lesbók Morgunblaðsins 12. febrúar sl. Hann heitir Narbutas og þykir ágætur málari og sérstæður. Hann segir m.a."Ég hef stundað kennslu í Litháen og alltaf lagt höfuðáherzlu á tækni við nemendur mína. Listamaður verður að hafa tæknina á sínu valdi ef hann ætlar að segja það sem býr innra með honum. Hann verður að öðlast frelsi kunnáttunnar. Þetta frelsi er það dýrmætasta sem listamaður á. Mér þykir ekki nægilega mikið lagt upp úr þessu við unga listamenn og það endurspeglast í list þeirra, það er stundum grátlega augljóst að þeim tekst ekki að koma hlutunum á framfæri vegna þess að þá skortir tæknina. Vegna þessa leita þeir líka í sífellt meira mæli í aðferðir sem krefjast engrar tækni og segja eitthvað sem þeir vita kannski ekki einu sinni hvað er. Þeir eru fangar kunnáttuleysisins."

Mér hefur oft dottið í hug að ungt fólk nú á dögum sem reynir að láta til sín taka í listum sé fangar kunnáttuleysisins. Íslennsk ljóðskáld ættu t.a.m. að læra íslenzka bragfræði, þekkja hana nánast til hlítar, þá fyrst hafa þau hlotið frelsi til allra hluta. Annars verða þau ævinlega fangar kunnáttuleysisins - oft án þess að vita það.

En margir góðir bragfræðingar verða aldrei skáld, hvernig sem þeir reyna. Bezt er að þetta tvennt fari saman, kunnátta og upplag.

 

29. febrúar, þriðjudagur

Miðnætti

Horfði á þriðja þáttinn um þorskastríðin. Ekkert sem kom á óvart. Alls kyns karlar að segja álit sitt og láta ljós sitt skína. Hafði einungis af þessu þrennu: 1) Samtalinu við Heath, sem var eins og stormsveipur. 2) Gamalli mynd af Anthony Crossland, sem leiddi landhelgisdeiluna til lykta, þótt hann væri þingmaður karlanna við Humber-fljót. Crossland var stórmerkilegur maður og augsýnilega framúrskarandi geðfelldur.  Blair nefndi hann í ræðu sinni á hundrað ára afmæli Verkamannaflokksins um helgina; sagði að hann hefði verið boðberi nýs tíma, nefndi dæmi þess efnis. Mjög athyglisvert. 3) Hafði einnig gaman af gömlum myndum af Prescott og samtali við hann. Annað var lítils virði þótt ég hefði gaman af gömlum myndum. Skipherrar landhelgisgæzlunnar voru einnig ágætir, en þeir sögðu ekkert sem maður vissi ekki.

Þessi myndaflokkur var dæmigert sjónvarpsefni. Hann þræddi söguna eftir gömlum myndum og bætti svo við innskotssamtölum . Slík vinnubrögð eru dálítið yfirborðsleg. Það sést ekki sízt af því að hinar raunverulegu hetju þorskastríðanna Eiríks Kristóferssonar, skipherra, sem mótaði stefnuna á sjónum ásamt Pétri Sigurðssyni, og gerði þorskastríðin að skemmtilegri uppákomu, m.a. með tilvitnunum í Biblíuna, er varla getið. Af hverju? Af þeirri einföldu ástæðu að það eru víst fáar sem engar kvikmyndir til af þessari ógleymanlegu kempu. Ég kynntist honum. Ég átti samtal við hann og hann gleymist ekki.

En hann gleymdist í þessum þáttum að mestu.

 

Í kjölfarið kom athyglisverður þáttur frá BBC. Hann fjallaði um Golfstrauminn eða Færibandið og nýjustu kenningar um hann, gróðurhúsaáhrif og yfirvofandi ísöld á norðurhveli jarðar. Ógnlegur þáttur. Ef rétt er það sem vísindamenn segja um hlýnandi veðurfar á jörðinni, hverfur Ísland og norðurhjarinn undir ís; nýja ísöld - og það fyrr en síðar. Ástæðan: vetrarríki á norðurhjaranum, en þó einkum að Golfstraumurinn kemst ekki leiðar sinnar norður í höf. Hann sekkur á leiðinni, týnist. Færibandið hverfur úr höfunum. Jafnvel Bretland verður einhvers konar heimskautsland eins og í fyrndinni, já öll Norður- og Mið-Evrópa.

Allt kemur þetta heim og saman við athyglisverða bók sem ég er að lesa. Hún heitir, The Coming Global Superstorm og fjallar einnig um þetta yfirvofandi kuldaskeið; en þó einkum um stórstormana eða ofurstormana, sem drepa allt líf úr kulda, það bognar og brestur eins og strá í vindi. Þessi bók er ægileg framtíðarsýn. Höfundar hennar eru Art Bell og Whitley Strieber. Ég veit að vísu ekki  hvað þeir eru vel að sér í vísindunum en myndin sem þeir draga upp af framtíðinni - og þá ekki sízt framtíð Íslands - er ígildi hrollvekju. Þetta ferli væri víst hægt að stöðva, ef heimurinn fengist til að draga úr gróðurhúsaáhrifum. En hver getur haft vit fyrir heiminum? Enginn! Ekki einu sinni guð(!)

Við erum sem sagt á leið undir ís. Við erum sem sagt í sporum mammútsins. Það er ömurlegt. Við ættum að heimta ráðstefnu um framtíðina; ráðstefnu þar sem gerð er krafa til þess að þjóðir heims hætti að ýta undir ísöld; hætti að gera skammsýnina að helzta viðfangsefni sínu; að hugsjón sinni og takmarki.

 

Í brezka sjónvarpsþættinum er samtal við hafrannsóknarmann, prófessor Walley Broecker, sem hefur komið fram með kenningu um Golfstrauminn sem hann kallar Færiband Atlantshafsins. Og samkvæmt hugmyndum hans og rannsóknum geta gróðurhúsaáhrifin orðið til þess að stöðva þetta rennsli og breyta hringrásinni með þeim afleiðingum að Ísland og önnur lönd á norðurslóðum hverfi undir ís - og það á tiltölulega skömmum tíma. Þetta kemur heim og saman við ýmsar aðrar kenningar og hugmyndir sem gera ráð fyrir því að slík breyting geti orðið eins og hendi sé veifað. Ísinn suður af Norðurskautssvæðinu bráðnar á tiltölulega skömmum tíma vegna gróðurhúsalofttegunda og skammvinns hlýindaskeiðs, en í staðinn fyrir að hiti hækki í landi eins og Íslandi hverfur það undir ís. Ástæðan - ferskvatnið breytir samsetningu hafsins, saltið minnkar og Færibandið kemst ekki leiðar sinnar fyrir bragðið. Rennslið sekkur ekki.

 

Ódagsett

Hef fengið góð viðbrögð við leiksögunum. Sýndi Hávari Sigurjónssyni þær um daginn, en hann held ég sé einna naskastur manna á leiktexta, enda afar vel menntaður í þeim efnum, eins og hann hefur sýnt með starfi sínu. Hann segir svo:

"Matthías,

Ég er búinn að lesa þættina þrjá, reyndar tvisvar, og hef  haft mikla ánægju af. Ég skrifaði hjá mér eftirrfarandi hugleiðingar um leið og ég las, þar sem ég brá mér af gömlum vana í ráðunautarhlutverkið úr leikhúsinu.

1. Bláa eyjan

Tær frásögn af skáldum og listamönnum sem Sögumaður/höfundur hefur kynnst á lífsleiðinni. Viðhorf þeirra til listarinnar og eilífðarmálanna fá á sig skemmtilegan absúrd blæ í samhengi frásagnarinnar þar sem Sögumaður gengur um Astralplanið og hittir hina framliðnu kunningja sína.

Sé fyrir mér ákveðin vandkvæði á leiknum flutningi þar sem allar persónurnar eiga sér raunverulegar fyrirmyndir sem erfitt er að endurskapa á sannfærandi hátt. Textinn er stórkostlegur og skemmtilega kíminn í einfaldleika sínum. Þessi þáttur er þó sá af þeim þremur sem helst er fallinn til lestrar, en hann mætti þó gera að góðri leiksviðsskemmtan í sviðsettum leiklestri. Þá væri krafan um útlit persónanna ekki jafn áleitin og annars.

2. Síðustu raunir Benjamíns

Þetta er heilsteyptur leikþáttur sem flytja mætti í útvarpi án nokkurra breytinga. Verkið er dramatískt í byggingu, persónur trúverðugar, "sitúasjón" sterk. Dóttirin með brúðuna er sérlega áleitin mynd í bakgrunni. Lífsviðhorf Benjamíns birtist skýrt og ómengað, nokkuð litað af heimsósómahugsun, en þó er hann trúverðugur í andstöðu sinni við hræringar nútímans. Samtal þeirra Jónasar - þungamiðja verksins - er hæglátt með sterkum undirtón.

3.Ég heiti Eggert í útlöndum

Bráðfyndin kómedía þar sem leikhúsið fær tvöfalda merkingu, persóna og leikenda. Hvað er leikur og hvað er líf? Þessi þáttur er mesta "leikhúsið" af þeim þremur, díalógurinn hraður og kómískur. Þennan þátt ætti að setja upp, einan eða sem hluta af heilskvölds sýningu, t.d. með Raunum Benjamíns á undan.  Auðvitað er leikur einn að flytja þetta í útvarp og mætti líka athuga það.

Svar mitt:

"Hávar minn,það var gaman að þú skyldir nenna að lesa þetta,ég ætlaði bara að sýna þér hvað ég hef verið að skemmta mér við í dagbókinni minni,án neinna hugmynda um  að koma því á framfæri.En þú hafðir skemmtun af því og það dugar mér.

En kannski læt ég þetta gossa, þegar ég er orðinn elliær (Morgunbl ætlar víst að ákveða það verði um næstu áramót!!!!)

Kveðjur M

Ps. Þú átt auðvitað handritin."

 

Kristján Karlsson hefur farið mjög góðum orðum um þau kvæði sem ég hef verið að yrkja að undanförnu og nú síðast segir hann um Vökunótt undir hvítum vængjum:

"Kæri vinur.

Lízt afarvel á Vökunótt: alla þessa fjölbreytni og léttleik í samspili þess fjarlæga og næsta."

 

Þýðing á ljóðum kínverska sendiherrans, Ronghúa:

 

Vindurinn íslenzki

Hver kallar?

Ein hryðjan er sneggri

en önnur

hljómar eins og her sæki fram

undir lúðraþyt.

 

Hver æpir?

Hvert hljóð eins og grátstafir þess

sem staðinn er að verki.

 

Hver hrópar?

Vindhviðurnar sterkar og kraftmiklar

eins og krafizt sé réttlætis af himni.

 

Það er íslenzkur vindur,

íslenzkt rok.

 

Í köldum vindi

gamalt fólk

teinrétt í baki,

glaðlegir drengir

og áhyggjulausir

í sterkum vindi

og stúlkurnar finna falleg strá

og sterkleg.

 

Vindurinn öskrar

rekur óvættir á flótta,

draugar og forynjur hlaupa undan,

vindurinn öskrar

og sópar rykinu burt.

 

Hvort sem fólki líkar betur eða ver

verður furan aldrei gömul

í vindinum

og í vindinum verða fjallablómin einkar fögur.

 

En að vori verður jörðin

jafnvel enn fegurri en áður.

 

Íslenzkt regn

Þegar ég upplifði þig

í fyrsta sinn

ásakaði ég þig og hataði,

ástæðan:

þú skyggðir á bláan himin

þú huldir fallega sólina

og ég varð þunglyndur.

 

Hægt

hvarf hatur mitt á þér

en mér gramdist þó við þig,

þú ert regn án þrumunnar,

án eldingarinnar.

Ávallt mjúkmál, syngur aldrei glaðlega,

grætur ekki. Ég veit ekki einu sinni

hvenær þú dembist yfir

og styttir aftur upp.

 

Mér féll betur við þig

þegar þú misstir stjórn á skapi þínu.

Þú barðir á dyr mínar og glugga

ásamt þjáningarbróður þínum, íslenzka

vindinum.

Eins og þú vildir segja

að þú gætir einnig verið æsandi og kraftmikil,

að þú gætir einnig unnið sigra,

að gleðin væri einnig í fylgd með þér.

 

Nú

hef ég allt í einu tekið eftir því

að þú hefur farið með dropaköstum

í þrjá daga samfleytt

og ég er ekki einu sinni óánægður.

Hvers vegna?

spyr ég sjálfan mig.

 

Ég sá glitrandi dropa þína

þvo tré og hús

þú nærðir blóm og grös

og gerðir loftið rakt,

ég sá þig

hverfa í jörðina, sá

að þú gazt verið þögult regn

sem hverfur djúpt í jörðina

og leysir af ákefð upp

bundin steinefni.

Og þegar þú flæðir á yfirborðinu

glitrarðu af sjálfsánægju,

af því þú ert orðin flekklaus og tær.

Þegar þú snýrð þér að mannslíkamanum,

þegar þú snertir hörund okkar

er árangurinn augljós.

Hörund stúlknanna hvítt og silkimjúkt

vegna þín.

Konurnar svo grannar

vegna þín.

Augu drengjanna svo björt

og hendur mannanna svo fjölhæfar,

allt vegna þín.

Og gamlir menn stöðugir í spori,

gamlar konur aðlaðandi eins og dansmeyjar.

 

Mér er orðið vel við þig,

íslenzka regn.

Þú ert óeigingjarnt regn,

þú ert viðkvæmt regn,

þú ert dýrmætt regn.

Mér er ekki lengur í nöp við þig, ég get ekki

lengur verið án þín.

 

íslenzka regn!

 

4. marz, laugardagur

Miðnætti

Vorum í kvöld heima hjá Bergi Jónssyni, hann er einn af Röskum drengjum sem við stofnuðum strákarnir á Hávallagötunni fyrir 60 árum og Steingrímur Hermannsson hefur stjórnað æ síðan, eins og fram kemur í ævisögu hans. Við fengum okkur að borða en á eftir var kaffi og koníak. Við vorum með eiginkonur okkar, að venju. Þetta var skemmtilegt og gott kvöld og líklega er Röskir drengir einsdæmi í sögunni. Fundagerðirnar eru til og það var gaman að hlusta á sumt sem hafði verið skrifað af 10-13 ára gömlum drengjum fyrir meira en hálfri öld. Þráðurinn hefur aldrei slitnað, allir lifa nema Jósef Björnsson sem ég orti um í Morgni í maí. Steingrímur bað mig lesa úr þeirri bók því hann segir að hún fjalli um umhverfi okkar í æsku, það er rétt. Ég las og fékk hlýlegt viðmót í staðinn. Haukur Clausen var mættur, hann er eins og hvert annað kraftaverk eftir áfallið sem hann hlaut í fyrra. Þessi mikli íþróttamaður er nú í hjólastól en getur þó staulast um. Lítur mjög vel út að öðru leyti. Örn bróðir hans segir að hann hafi aldrei málað betur, en Haukur hefur verið frístundamálari.

 Nú er hann orðinn alvörumálari, sagði Örn.

Örn sagði mér líka þá skemmtilegu sögu að hann hefði verið á árshátíð lögfræðinga með Theódór Líndal, prófessor, og fleira fólki. Þegar skemmtunin átti að vera búin skrapp kona Theódórs fram að sækja kápurnar þeirra, en á meðan var ákveðið að ballið yrði framlengt um tvær klukkustundir. Theódór var heldur leiður yfir því að geta ekki setið áfram við sitt glas en þá sagði Örn, Ég skal tala konuna þína til! Theodór var þakklátur en bjóst ekki við miklum árangri. Hann hefði að minnsta kosti sjálfur ekki getað talað um fyrir henni. Örn náði í eiginkonuna og sagði við hana, Þú verður að gera mér þann greiða að vera áfram.

Hvers vegna, spurði hún.

Vegna þess að ég hef veðjað um það tíu þúsund krónum að þið verðið áfram á ballinu næstu tvær klukkustundir. Ef ekki, þá tapa ég!

Fyrst svo er, sagði konan, verðum við áfram að sjálfsögðu.

Björninn var unninn. Hún skilaði yfirhöfnunum aftur í fatahengið, gekk inn með Erni og Theodór ljómaði eins og karlinn í tunglinu.

En hann vissi aldrei hvernig ég fór að þessu, sagði Örn - og undraðist mjög.

Þannig fór um sjóferð þá og mætti vel nota þetta efni í smásögu.

 

Að öðru leyti fór allt vel fram að venju. Ólafur Valur Sigurðsson, skipherra, hélt uppi sínum sarkastíska húmor en eftir að ég hafði lesið ljóðin faðmaði hann mig ákaft og þakkaði fyrir. Ungur drengur hafði hann líka kynnzt bóhemsku mannlífi því að faðir hans, Sigurður verkfræðingur á Hávallagötunni, var mikill vinur Tómasar Guðmundssonar og þeir drukku stundu saman. Kom einnig fyrir að Steinn var mættur. Þá var spenna, þá var rafmagnað loft!

 

5. marz, sunnudagur

Jóhann Hjálmarsson hringdi til mín í dag, sagði Jón úr Vör væri dáinn.

Nú falla margir í valinn, sagði hann, á ég ekki að skrifa minningargrein um skáldið?

Jú, sagði ég. Við þurfum að hafa bæði frétt og minningargrein um Jón.

Hann var orðinn ágætlega sáttur, bæði við sjálfan sig og umhverfi sitt, sagði Jóhann, en hann var farinn að gleyma.

Já, sagði ég, það var gott að hann var sáttur. En hann hafði líka ástæðu til að gleyma ýmsu.

Ég sagði það að vísu ekki af illgirni því alltaf var gott með okkur Jóni, heldur vegna þess að lengi vel gat Jón úr Vör ekki losnað við margt það sem hafði angrað hann á langri ævi og það háði honum.

En svo fór hann að gleyma og þá fór honum að líða betur.

 

Það var flott minningargrein um Louisu Matthíasdóttur, frænku mína, í New York Times. Ég vissi alltaf að hún var mikils metin fyrir vestan. Líklega hefur Úlla verið einn merkasti listamaður sem við höfum átt.

 

12. marz, sunnudagur

Reykjavíkurbréf

Í Morgunblaðinu síðastliðinn sunnudag var réttmæt gagnrýni á málfarið á 24-7 sem dreift er með Morgunblaðinu, þótt það komi ritstjórn blaðsins ekkert við að öðru leyti, jafnvel síður en sum auglýsingablöð sem fylgja Morgunblaðinu. Bréfritari bendir réttilega á mörg vond dæmi um útlendar slettur og augljóst að 24-7 þarf að taka sig taki og nota móðurmálið skammlaust eins og efni standa til.

Það er svo sannarlega ástæða til að fylgjast með því sem verður.

Enskuskotin tilgerð er engu blaði til framdráttar, hvort sem því er dreift með blaði allra landsmanna eða ekki.

Greinarhöfundur gagnrýninnar, Gísli Ásgeirsson, hefur þannig fulla ástæðu til að tala um "þjónkun við enska tungu" og virðingarleysi við móðurmálið. Lélegur og metnaðarlaus frágangur ber vitni um subbuskap sem lesendur hafa enga ástæðu til að umbera.

Við eigum að koma í veg fyrir að hér verði með tímanum talað einhvert enskuskotið hrognamál, eins og tíðkast t.a.m. á Bahama-eyjum, en þar búa menn við arfleifðarlausan samtíma og táknrænt að helzta atvinnustarfsemin í höfuðborginni, Nassau, er spilavíti mafíunnar.

Viljum við verða slík þjóð? Vill unga fólkið það? Ekki verður því trúað að óreyndu. Sérkennalaus þjóð er lítils metin.

Hitt er svo annað mál, að ekki er hægt að tala um 24-7 sem fylgirit Morgunblaðsins, enda í engum tengslum við ritstjórn þess. Og víða er pottur brotinn.

Jónas og nýyrði

En snúum okkur að öðru efni, sem þó tengist því sem hér hefur verið sagt.

Enginn vafi er á því að Jónas Hallgrímsson var einhver mesti nýyrðasmiður íslenzkrar tungu. Íslendingar hafa að vísu frá fyrsta fari verið opnir fyrir nýjum ferskum hugmyndum og aldrei talið eftir sér að setja þær á bækur í nýjum búningi. Þær hafa haft áhrif á innlendar bókmenntir og samlagazt íslenzkum veruleika í þessum nýju ritverkum. Þannig var unnið þegar stefnan var tekin á 12. og 13. öld og sú stefna hefur ríkt hér á landi allar götur síðan. Og enn blasa vörðurnar miklu hvarvetna við, þýðing Odds á Nýja testamentinu, Guðbrandsbiblía, þýðing Jónasar á Stjörnufræði Ursins, svo að nokkurra sé getið.

Í bókinni Um Jónas, 1993, segir í IX kafla, Í fylgd með stjörnum: "Í þessari þýðingu (á stjörnufræðinni) sem er svo fagurlega gerð að helzt minnir á prósaljóð með köflum gerist Jónas einn eftirminnilegasti nýyrðasmiður tungunnar og semur orð eins og ljósvaki (í annarri merkingu en nú, að vísu, þ.e. eter sem fyllir himingeiminn þar sem ljósið kviknar í "smágjörvu" frumefni), aðdráttarafl, safngler, sporbaugur, fjaðurmagn, sólbraut, ljósfræði, miðflóttaafl, sólmyrkvi, rafurmagn og sjónauki. Jónas afsakar nýsmíði sína en segist hafa það sér til afsökunar að nýyrði séu ætíð leið í fyrstu, eins og hann kemst að orði, "þangað til eyru vor fara að venjast þeim". En allt lofi "skaparans miklu dýrð" og "þrautgóð sólin minni hvern dag á tungutak drottins og almættisverk hans".

Í ævisögu Páls Valssonar um Jónas Hallgrímsson, sem út kom í fyrra, er minnzt á þetta þýðingarstarf og komizt svo að orði, að Jónas leggi "í vissum skilningi grunninn að sjálfstæðri íslenskri hugsun um heiminn". Undir þetta má taka en það hefur frá fornu fari verið tilgangur flestra, ef ekki allra helztu þýðenda sem hafa reynt að breyta erlendum áhrifum í íslenzkan veruleika og með því veitt ómetanlegum verðmætum inn í þann þjóðarfarveg sem við köllum íslenzk menning.

Íslendingum hefur löngum verið tamt að laga þýðingar sínar að íslenzkum aðstæðum eins og Jónas hafði að markmiði, bæði þegar hann þýddi ljóð og óbundið mál, enda talar hann í bréfi um að hann hafi "endurgert" Stjörnufræði Ursins, en ekki þýtt. Þessar "endurgerðir" birtast víða í fornum ritum okkar og má segja að þær hafi ævinlega tekizt vel og orðið þáttur í ritlist lítillar þjóðar sem hefur sótt meira og minna allan sinn orðstír á heimsmarkaði, svo að talað sé inn í nútímatízku, í þá frægð sem forn bókmenning hefur aflað okkur.

Á þetta er minnzt af því tilefni að Morgunblaðinu hefur borizt tímaritið Tölvumál, desemberhefti 1999, en þetta er tímarit Skýrslutæknifélags Íslands og fjallar m.a. um tölvuorð og nýyrðasmíð í tengslum við tölvur og hugbúnað. Þetta er að sjálfsögðu hið mikilvægasta mál og ekki síður mikilvægt, hvernig til tekst í þessum efnum en þegar Jónas snaraði Ursin á íslenzku, en aðrir guðfræðilegum ritum eða alls kyns vísindum; þegar íslenzkir höfundar til forna voru að leggja "litla fjárgötu", svo að vitnað sé í Jónas, sem síðar varð "að breiðum og ruddum þjóðvegi".

Tölvuöld og nýyrði

Ef við náum ekki tökum á því að eignast haldgóð og nokkuð gagnsæ orð í því tölvumáli sem fram undan er, þá er jafnvíst að enskan nái undirtökunum og flóðgáttin bresti, þar sem sízt skyldi. Samningur um íslenzkun á tölvuskjám er bæði til fyrirmyndar og harla mikilvægur, en hitt er ekki síður mikilvægt að tölvumálið sjálft falli í þann farveg sem einn er okkur samboðinn með tilliti til arfleifðar og þeirra markmiða sem við höfum sett okkur. Fyrrnefnt tímarit er ekki sízt af þeim sökum harla athyglisvert framlag og sýnir að metnaðarfullt hugsjónafólk er víða önnum kafið við ræktun þess hugbúðnaðarmáls sem við þurfum að tileinka okkur, hægt og bítandi, en það gerum við ekki nema með góðri undirstöðumenntun og þá ekki síður ræktun þess tungutaks sem er ekki einungis ákjósanlegt, heldur lífsnauðsynlegt, ef við ætlum að bera höfuðið hátt og halda þeirri reisn sem verið hefur; sem sagt, ef við ætlum að lifa af sem rótgróin menningarþjóð. Ef við leggjum kollhúfur og látum vaða á súðum, er voðinn vís. Þá breytist íslenzkan fyrr en síðar í einhvers konar hrognamál sem mundi smita út frá sér og eyðileggja innviði tungunnar, rætur hennar og þann blómlega ávöxt sem arfleifðin ein getur nært og þroskað.

Það er rétt sem ritstjóri tímaritsins, Einar H. Reynis, segir, að ekkert í sögu tölvunnar hefur dregið jafn rækilega að sér athygli og Netið, internetið, alnetið eða lýðnetið. "Nöfnin eru mörg en allt ber að sama brunni og á skömmum tíma hefur það [Netið] vaxið svo mjög, og teygt anga sína svo víða og snert svo margt að með ólíkindum er. Það er alveg sama hvar borið er niður. Alls staðar kemur Netið við sögu." Netið er ekki lengur hnýsileg viðbót, heldur hornsteinn í margvíslegri starfsemi. "Nú er svo komið að sum íslensk fyrirtæki byggja starfsemi sína annaðhvort í æ ríkari mæli eða jafnvel alfarið á Netinu. Fyrirtæki fara jafnvel úr hefðbundnum viðskiptum yfir í að reka starfsemina alfarið á Netinu."

Það sem að okkur snýr er fyrst og síðast hvernig til tekst, og þá ekki sízt hvernig okkur tekst að laga alþjóðlegt netmál að íslenzkri tungu, þannig að hún verði vel nothæf í þessu alþjóðlega umhverfi. Það liggur í hlutarins eðli að við eigum ekki að gleypa erlent og alþjóðlegt netmál gagnrýnislaust, heldur eigum við að vinna úr því eins og lax nærist á skelfiski án þess breytast í næringu sína. Til þess þarf í senn ákveðni, þolgæði og þá ekki sízt mikla hugkvæmni. Ekki er annað að sjá en tónninn í tímaritinu sé þessu marki brenndur og áherzla lögð á að laga þennan erlenda vefheim að íslenzkum aðstæðum. Það mundi vera í sátt við hina upphaflegu stefnu okkar í þessum málum, það mundi vera í anda þeirra hugsjóna sem íslenzk menning hefur byggzt á og það mundi ekki sízt reist á þeim metnaði sem efni standa til.

Þróunin er hröð. Skilin milli gagnagrunna og tímarita eru nú óljósari en áður og samruni grunnanna er að taka á sig ákveðið form, eins og kemur fram í grein Hrafnhildar Hreinsdóttur, yfirbókavarðar hjá Landssíma Íslands, en þar kemur fram að menntamálaráðuneytið hefur gengizt fyrir því að samningar tókust um aðgang að Encyclopædia Britannica Online (þ.e. samvirkt eða sítengt) "og eru Íslendingar að því ég best veit eina þjóðin sem hefur samið um slíkan landsaðgang". Það er auðvitað mikilvægt að kenna ýmsa þætti Netsins og hvernig það getur komið okkur að beztum notum og þá þarf ekki sízt að leita leiða til að fá aðgang að rafrænum tímaritum. Í þessum efnum hafa þó íslenzk bókasöfn farið sér hægt, enda bæði fá og smá, miðað við aðrar þjóðir. En engum skyldi koma annað til hugar en við eigum eftir að nýta okkur Netið til fulls - og það á mjög skömmum tíma.

Netið er til margra hluta nytsamlegt. Það má ekki sízt nota það eins og beintengt samband eða beintengdan miðil, rétt eins og síma. Það á ekki sízt eftir að breyta samskiptum manna í milli. Að þessu víkur Aðalsteinn J. Magnússon í grein sinni um Netið sem miðil þegar hann segir m.a.: "Framþróun í samfélaginu og vilji mannsins til samskipta tvinnast saman. Fyrir þúsund árum gengu Íslendingar til Rómar til að skrifta og fá svör við sínum spurningum. Seinna færðist þessi þjónusta nær fólkinu þegar kirkjan kom til þess. Á þessari öld varð hægt að hlusta og síðan sjá páfann í Róm með tilkomu nýrra miðla. Nú er mögulegt með Netinu að komast í samband við leiðbeinendur heiman úr stofu hvenær sólarhringsins sem er."

Þetta getur ekki sízt gagnazt í fjarkennslu. En það má þá einnig ræða við Blair, forsætisráðherra Breta, án milliliða og með beintengingu, ef svo mætti segja, eins og ung íslenzk stúlka gerði ekki alls fyrir löngu. Það var fróðlegt og forsætisráðherrann kom sér út úr erfiðri spurningu, eins og stjórnmálamenn gera; með því að sniðganga hið raunverulega vandamál, en leggja áherzlu á falskt öryggi sem Íslendingar og aðrar þjóðir treysta ekki, enda engin ástæða til, því að um líf okkar í landinu gæti verið að tefla, ef fiskimiðin yrðu menguð vegna geislavirkni frá Sellafield-stöðinni. Um það getur enginn fullyrt, hvort svo gæti farið, og því bezt að hafa vaðið fyrir neðan sig. Í þessum efnum er engu að treysta og það sem aflaga fer verður ekki aftur tekið. Þess vegna er öruggast að hætta ekki á neitt, hvað sem öllum hagsmunum líður. Það er víðar til sýndarveruleiki, eða tilbúinn heimur, en á cyberspace vefjarins. Í veruleikanum er ekki gert ráð fyrir tilbúnum heimi en á Netinu er cyberspace, eða sýndarveruleiki Netsins, viðurkennd staðreynd. Samt er hægt að nota það í gallhörðum viðskiptum, ef fullkomnu aðgangsöryggi er sinnt. Um þetta er einnig rætt í fyrrnefndu tímariti. En þó er mikilvægast það sem segir í grein Sigrúnar Helgadóttur, sem er formaður Orðanefndar og tölfræðingur á Hagstofu Íslands.

Og skal nú að því vikið.

Orðanefnd, ritnefnd og allir höfundar efnis í fyrrnefndu tímariti hafa átt samstarf um orðaforða sem er notaður í greinunum í blaðinu. Orðanefnd hefur lesið yfir allar greinar, orðtekið þær og gert tillögur um breytingar, ef ástæða þótti til. Afraksturinn er orðalisti sem fylgir grein Sigrúnar, mjög athyglisverður og til fyrirmyndar eins og þessi vinnubrögð öll.

Í orðalistanum eru m.a. þessi orð:

accessibility, aðgengileiki, aðgengi

analog, flaumrænn

application software, verkbúnaður, verk hugbúnaður

backbone, hryggur, grunnnet

browser, vefskoðari, vafri

CD quality, gæði á við geisladiska

CD-ROM games, tölvuleikir á geisladiskum

code, kóti, kóði

computer telephony, tölvusímtækni

data channel, gagnarás

data server, gagnaþjónn

data type, gagnatag

digital watermarking, stafræn vatnsmerking

downloading, niðurflutningur

e-mail, tölvupóstur, rafpóstur

fax, símabréf, símbréf

fax machine, fax equipment, bréfasími

format, forsníða

hard disk, harðdiskur

host, hýsitölva

index file, lyklaskrá

mail server, póstþjónn

modem, mótald

multicast, margvarp

network net, netkerfi

network policy, netreglur

offline, sérvirkur

online, samvirkur, sítengdur

online bookstore, netbókabúð

public key, dreifilykill

resolution, leysni, sundurgreining

sound file, hljóðskrá

streaming, renning

web server, vefþjónn.

Í fyrrnefndri grein Sigrúnar Helgadóttur segir m.a. svo: "Þetta blað fjallar nær eingöngu um fyrirbærið sem á ensku kallast Internet. En ekki hefur enn tekist að finna íslenskt heiti fyrir þetta fyrirbæri sem sátt er um.

Um tíma notaði Morgunblaðið heitið Alnet fyrir Internet en því heiti var hafnað af tæknimönnum. Fjölmiðlar, þar með talið Morgunblaðið, nota nú yfirleitt heitið Netið, ritað með stórum upphafsstaf. Það er í sjálfu sér ekki vond lausn í texta eins og blaðagrein, þegar ekki leikur vafi á hvað átt er við. Það gengur hins vegar ekki í tæknilegum texta. Til eru margs konar net. Enska orðið network er einnig þýtt með net. Þegar net eða Netið kemur fyrir í upphafi setningar er ekki unnt að greina á milli né heldur greinist munur í töluðu máli. Samsett orð þar sem Internet og network eru fyrri liður verða þá einnig tvíræð. Dæmi um þetta eru heitin Internet connection og Internet server. Einnig eru til network connection og network server.

Í 3. útgáfu Tölvuorðasafns er orðið Lýðnet gefið sem þýðing á Internet. Þegar leitað var að íslensku heiti fyrir Internet var gefin sú skýring að munurinn á því neti og öðrum fjölnetum væri sá að þetta net væri öllum mönnum aðgengilegt en önnur slík net bundin við t.d. tiltekin fyrirtæki. Þá komu í hugann orð eins og almenningsnet, almannanet eða alþýðunet en af því forliðir þeirra orða eru óþarflega langir þá kom fram sú hugmynd að segja heldur lýðnet sbr. orðin lýðveldi, lýðræði, lýðskóli, lýðréttindi og mörg fleiri.

Nú virðast þó margir vera farnir að nota enska orðið Internet sem íslenskt orð, beygja það eins og íslenska orðið net og setja á það greini. Það sem menn finna að orðinu er hins vegar að það þykist vera íslenskt, en hvert mannsbarn sér að það er ekki svo.

Það er því úr vöndu að ráða. Margir, þar með taldir orðanefndarmenn, telja mjög miður ef enska heitið Internet festist í málinu. Orðið lýðnet (sem við viljun nú frekar rita með litlum staf) er ekki frátekið og það er ekki unnt að hafa neitt á móti því af tæknilegum ástæðum. Orðanefndin leggur því eindregið til að því sé gefið tækifæri og menn prófi að nota það. Það má stytta í netið eins og Internet þegar ekki leikur vafi á hvað við er átt.

Online - samvirkur, offline - sérvirkur

Oft og lengi hefur orðanefndin fjallað um íslensk heiti fyrir ensku heitin online og offline. Í fyrstu útgáfu Tölvuorðasafnsins voru gefnar þýðingarnar viðtengdur fyrir online og frátengdur fyrir offline. Þessi orð hlutu ekki náð fyrir augum tölvunotenda. Í annarri útgáfu var reynt að þýða online með forliðnum sambands- og offline með lýsingarorðinu sambandslaus. Þegar 3. útgáfa Tölvuorðasafns kom út héldum við að lausnin væri fundin. Þar voru lögð til orðin innankerfis og utankerfis. Við áttuðum okkur á því að merking orðanna online og offline hafði breyst töluvert. Þegar þýðingarnar sambands- og sambandslaus voru settar á flot í 2. útgáfu Tölvuorðasafns voru orðin notuð í þeirri merkingu. Tæki voru annaðhvort tengd tölvu eða ekki. Nú getur online átt við eitthvað sem er hugsanlega samofið eða sem starfar með einhverju öðru. Orðanefndin gerði nýja atlögu að þessum orðum fyrir skömmu. Þá var reynt að hugsa málið alveg að nýju. Þá komu fram tillögurnar samvirkur fyrir online og sérvirkur fyrir offline. Þegar talað er um online help yrði það samvirk hjálp. Hjálpin er samvirk einhverju öðru, hugbúnaði eða einhverju á neti, en hún er ekki tengd neinu. Ef manni er boðið að vinna offline gæti það verið að vinna sérvirkt. Prentari getur starfað sérvirkt. Þessi orð má nota bæði sem lýsingarorð og atviksorð. Orðanefnd þiggur athugasemdir og tillögur.

Application- viðfang

Enska orðið application er eitt af þessum illþýðanlegu orðum. Það er e.t.v. vegna þess að merking þess er ekki vel ljós. Í annarri útgáfu Tölvuorðasafns stendur einfaldlega "tegund verkefnis sem tölva er látin leysa" og gefin er íslenska þýðingin viðfang, þ.e. eitthvað sem fengist er við. Samsetningarnar application program, application software og application package eru þýddar sem viðfangsforrit, viðfangshugbúnaður og viðfangssyrpa. Ekki urðu þessi orð útbreidd, og önnur tilraun var gerð þegar unnið var að þriðju útgáfu Tölvuorðasafnsins. Orðið application kemur ekki fyrir þar eitt sér en application program heitir þar notkunarforrit, application software heitir notkunarhugbúnaður og application package einfaldlega hugbúnaðarpakki.

Eftir birtingu þriðju útgáfu höfðum við ástæðu til þess að skoða þessi heiti aftur og þá datt okkur í hug að application program mætti e.t.v. heita verkforrit, application software verkefnahugbúnaður og application package áfram hugbúnaðarpakki. En svo var spurt nýlega hvort ekki mætti nota orðið verkbúnaður um application software og væri þá stytting á verk(efna)hugbúnaður. Application software er í raun búnaður til þess að leysa tiltekið verk. Það má spyrja hver sé munur á application software, application program og application package. Þetta er e.t.v. allt saman verkbúnaður. Ef menn vilja greina þarna á milli má búa til samsetningarnar verkbúnaðarforrit fyrir application program, verkhugbúnaður fyrir application software og verkbúnaðarpakki fyrir application package. Orðanefnd þiggur eins og áður athugasemdir og ábendingar."

 

17. marz, föstudagur

Átti langt og gott samtal við Guðna Ágústsson, landbúnaðarráðherra, í gær. Hann fjallaði einkum um landbúnaðarstefnuna. Hann gagnrýnir þá afstöðu Morgunblaðsins í leiðara að horfa endilega um öxl en sjá ekki nýjungar í þeirri stefnu sem nú hefur verið mörkuð. Þetta var gagnlegt samtal og ég gat skýrt sjónarmið okkar, ekki síður en hann sjónarmið þeirra sem stefnunni ráða. Ég ætla að kanna málið nánar og talaði við leiðarahöfunda í morgun til að setja þá inní samtal okkar Guðna. Síðar getum við rétt kóssinn í blaðinu sjálfu og fundið einhvern nýjan flöt á þessu erfiða máli. En það dugar ekki að mikill hluti sauðfjárbænda búi við fátækramörk, þ.e. meðaltals árstekjur þeirra eru 69 þúsund krónur á mánuði. Þetta minnir raunar á niðurstöður sjávarútvegsins á sínum tíma. Þá gekk sumum vel en öðrum hroðalega. Þeir komu óorði á niðurstöðurnar sem voru yfirleitt tap í einhverri mynd. Það verður að finna leið til að góðir sauðfjárbændur geti búið við sæmileg kjör í landinu en þá verða þeir líka að læra margbreytilegri landbúnað, t.a.m. að hefja skógrækt, svínarækt, kjúklingarækt og taka móti ferðamönnum, svo að dæmi séu tekin. Það dugar líklega ekki að lifa á sauðfjárræktinni einni saman. Það er liðinn tími. Svínabændur hyggjast, að því er Guðni sagði, framleiða jafnmikið kjöt í framtíðinni og sauðfjárbændur nú. Þá mundu sveitirnar tæmast að mestu.ef af yrði. Innflutta kornið hefur lækkað um 50% og við það er líklega erfitt að keppa. Og þó. Hvað sem því líður þurfa bændurnir að læra fleiri búgreinar en eina og lifa við blandað kerfi sem fullnægir þörfum markaðarins og þá ekki síður eigin þörfum þeirra til mannsæmandi lífs. En það verður erfitt, því að kjúklinga- og svínaframleiðsla er orðin fjöliðnaður. Þeir þurfa líka að eignast milliliðina sem þeir hafa sjálfir stofnað og styrkt og hafa af þeim þann arð sem efni standa til. Og hver veit nema hægt verði að selja íslenzkt kindakjöt til útlanda á viðunandi verði, það skyldi þó ekki vera? Nú fást um 200 kr. fyrir kílóið af dilkakjöti, t.a.m. í Belgíu, en bændur segjast þurfa um 220 kr. Þar munar ekki miklu. Guðni sagði að í hinni nýju stefnu væri gert ráð fyrir einum milljarði í því skyni að hjálpa bændum að hætta sauðfjárbúskap. Þetta er góð hugmynd. Hann telur að hún gæti leitt til þess að ærgildum fækki um 45 þúsund og 150-250 sauðfjárbændur, sem búa við fátæktrarmörk, geti hætt búskap og flutzt í burtu. Ég sagði við hann, Þú ættir bara að láta Pál Pétursson félagsmálaráðherra taka við þessum bændum! Hann brosti og sagði að það væri kannski ekki vitlausasta tillagan!

Guðni Ágústsson hefur tröllatrú á mér eftir að ég flutti erindi á búnaðarþingi í fyrra. Þegar honum líkar ekki leiðari í Morgunblaðinu segir hann, Það getur ekki verið að maðurinn sem flutti ræðuna á búnaðarþingi í fyrra hafi skrifað þessa vitleysu! Hann er yfirleitt sannfærðum um að Styrmir skrifi vitleysuna og er, að ég held, nokkuð sæll í þeirri trú sinni. Ég hef sagt honum að 6-7 manns skrifi forystugreinar Morgunblaðsins. Hann hefur svarað því til að þeir væru 6-7 leiðarahöfundum of margir! Annars er Guðni ágætur. Hann er enginn fýlupoki og hefur ágætan húmor. Ég hef gaman af að tala við hann. Hann er sérstæður. Leiðir okkar lágu eiginlega saman í gegnum minn skáldskap. Hann byrjaði með því að hrósa Helgispjalli í ræðu á Alþingi, síðan hefur hann talað við mig um ljóðlistina og nú síðast vitnað rækilega í eitt af ljóðum mínum í ræðu sinni á búnaðarþingi. Mér þótti vænt um það. Ég sendi honum áritaðar bækur að kvæðalaunum. Hann er alltaf að þakka mér fyrir það, en ég vil að þeir fái bækurnar mínar sem vilja og hafa áhuga á því að lesa þær. Hinir geta svo verið án þeirra!

En nú þykir mér rétt að við förum yfir landbúnaðarstefnu blaðsins. Mér er til efs það sé hægt að lýsa því yfir að það eigi að gefa landbúnaðinn frjálsan eins og sumir segja. Þá yrði landauðn, segir Guðni Ágústsson. Við getum ekki keppt við margríkisstyrktan erlendan landbúnað. Erlendar landbúnaðarvörur mundu flæða yfir landið og við sætum uppi með tómar byrgðir og aþenskt borgríki við Faxaflóa. Kannski einhver myndi halda áfram að þreyja þorrann á Akureyri, það skyldi þó ekki vera! Allt er þetta harla merkilegt og breytingarnar hafa orðið miklar frá því Ingólfur tengdafaðir minn lifði á sauðfjárbúskap einum saman á Fjöllum. Þannig gátu þau séð sér og sínum 15 börnum farboða, það var mikið lífsstarf og merkilegt.

En nú er öldin önnur en þegar Gaukur bjó á Stöng. Nú ætla allir að lifa á erfðagreiningu, bónusverzlun og verðbréfum, ég held Íslendingar hugsi ekki um neitt annað. Kannski dálítið um klám og einstaka sinnum um ofbeldi og svo flytja þeir, sem eiga Ísland, til útlanda, Sigurður Gísli Pálmason til Kaliforníu, Jón Ólafsson í Skífunni til Lundúna og kvótakóngarnir kaupa fasteignir sem þeir geta leigt út til að drýgja tekjurnar þar sem þeir búa um sig í sólarlöndum.

Sauðfjárbændur eru við fátæktarmörk og allir eru ánægðir með Bjart í Sumarhúsum, vitnað í hann og umhverfi hans, ástæðan: hann hefur aldrei verið til. Það er í sýndarveruleikanum sem okkur líðru bezt. Þangað leitum við eins og hungraðir úlfar. hagræðing gæti orðið mikilvæg í landbúnaði og tók undir það með mér að í landinu væru allt of mörg sláturhús, einnig of margar mjólkurstöðvar. Mér skilst sláturhúsin séu milli 25-30, en 5 sláturhús væru nægjanleg. Þá gætum við einnig tekið upp heimaslátrun eins og Skotar. Þeir fara með einhvers konar sláturhús heim á bæina og vinna verkið þar. Ég veit ekki hvað mörg mjólkurbú eru í landinu en Guðni sagði þau væru alltof mörg og væri hægt að fækka þeim verulega. Það yrði til mikillar hagræðingar og mundi bæta hag bænda.

 

Ódagsett

Fáar fréttir höfðu eins djúpstæð áhrif á okkur á sínum tíma  og björgunarafrekið fyrir austan þegar þyrluflugmenn varnarliðsins unnu eitt mesta björgunarafrek hérlendis. Foringi þeirra var James A. Sills, ofursti, yfirmaður þyrluflugsveitar Varnarliðsins á Keflavíkurflugvelli. Hann var síðar sæmdur hetjuverðlaunum fyrir afrekið og er sagt frá því á fjórðu blaðsíðu Morgunblaðsins 13. janúar 1994. Þar birtist mynd af bandaríkjamönnunum og sagt frá athöfninni. Á forsíðu Morgunblaðsins 11. janúar 1994 er fimm dálka mynd af bandarísku björgunarmönnunum. Yfir henni stendur að sex skipverjar hafi bjargazt en einn farizt þegar Goðinn strandaði en undir henni stór 5 dálka fyrirsögn: Frækilegt björgunarafrek þyrlusveitar Varnarliðsins. Neðst á þessari sömu forsíðu er mynd af Davíð Oddssyni og Clinton Bandaríkjaforseta þar sem þeir takast í hendur á leiðtogafundi Nató.

Allt er þetta ágætt nema sá þáttur örlaganna sem helzt minnir á atburðina í meistaraverrki Sófóklesar, Ödipus konungi,  en komum að því síðar.

Karl Eiríksson, formaður flugslysanefndar segir í Morgunblaðinu að afrekið sé nær ofurmannlegt, eins og hann kemst að orði, og í grein inni í blaðinu segir í samtali við Sills ofursta að aðstæður hafi verið ógnvekjandi, en fyrirsögn greinarinnar er þessi: Máttum ekki koma andartaki síðar.

Sem sagt, þarna voru hetjur á ferð. Mér er það raunar minnisstætt að almenningsálitið á Íslandi taldi að Sills væri eina raunverulega hetjan þá um stundir og ekki minnkaði þessi orðstír hans, þegar Morgunblaðið kom út daginn eftir, eða 12. janúar - og þá með frekari upplýsingar um afrekið. Þar eru nánari frásagnir af atburðum, fín  mynd af Sills ofursta og margar myndir frá móttökunum á Keflavíkurflugvelli, þegar sveitin kom þangað að afreki loknu. Sills er augsýnilega hár maður vexti og gnæfir yfir félaga sína á myndinni, en þar eru einnig sendiherra Bandaríkjanna og yfirmaður Bandaríkjahers á Keflavíkurflugvelli. Í grein á bls. 20 sem heitir "Sjáið þið strákar, við erum fyrir ofan forsetann í blaðinu" birtist m.a. mynd af Jim Sills þar sem hann er ásamt konu sinni, Ali Sills og dóttur þeirra við heimkomuna. Gleðin geislar af þeim, loftið rafmagnað af hamingju.

En hvað svo? Hvað kemur þetta Sófóklesi við?

Nýlega birtist frétt í fjölmiðlum þar sem segir í fyrirsögn: "Björgunarhetja dæmd fyrir kynferðisglæpi" og í fréttavef Morgunblaðsins er frá þessu sagt - og fréttin höfð eftir AP - 10.3.00. "James A. Sills, þyrluflugmaður í bandaríska hernum, var dæmdur sekur af herrétti í Flórída fyrir að hafa misnotað tvær ungar stúlkur kynferðislega. Sills var yfirmaður björgunarsveitar Varnarliðsins á Keflavíkurflugvelli á sínum tíma og var m.a. heiðraður af utanríkisráðherra fyrir björgun skipsbrotsmanna Goðans af strandstað í Vöðlavík árið 1994.

Sills var einnig fundinn sekur um að hafa átt í ósæmilegu sambandi við einkaritara sinn, fyrir að hafa logið að réttinum og fyrir heimilisofbeldi. Sills getur átt von á því að verða dæmdur í 63 ára fangelsi."

Mér skilst Sills hafi fengið átta ára fangelsisdóm, hann missti allar þær viðurkenningar sem hann hafði hlotið um dagana. Þegar þetta gerðist var hann 48 ára gamall.

Með allt þetta í huga, með þessi hastarlegu örlög viðblasandi er ekki út í hött að líkja örlögum björgunarhetjunnar við örlög Ödipúsar konungs í Grikklandi, en sá er þó munurinn, að Ödipús var leiksoppur örlaganna, en Sills ofursti kallaði yfir sig sjálfur sinn örlagadóm. Hann var sjálfskaparvíti.

Það er merkilegt hvað sú fullyrðing reynist rétt og sönn að maðurinn eigi sinn helzta óvin í sjálfum sér. Sills réð við  náttúruöflin fyrir austan land, veðurguðina sjálfa, en hann réð ekki við djöfulinn í sjálfum sér. Hann hætti lífi sínu og félaga sinna við björgunina, á því er enginn vafi, en hann glataði mannorði sínu í viðureigninni við sjálfan sig.

Schopenhauer talar um hvað maðurinn geti, þrátt fyrir sitt mikla egó, sýnt öðrum mikla samúð og umhyggju og Campbell leggur út af þessum hugleiðingum þýzka heimspekingsins og benti nemendum sínum á, hversu eðlislæg þessi umhyggja væri og hversu mikilvægur þáttur af manneðlinu.

Mér varð hugsað til þessara orða þegar ég velti fyrir mér örlögum Sills ofusta. Hann sýndi öðru fólki svo mikla umhyggju að hann lagði líf sitt að veði til að bjarga sex íslenzkum sjómönnum úr bráðum lífsháska, svo bráðum að einn félagi þeirra fórst, en hinir voru á síðasta snúningi um borð í strönduðu skipinu. Hann virðist hafa haft af þessu afreki sínu mikla ánægju. En á sama tíma blundar með honum illmennska sem beinist að litlum stúlkum og minni máttar konum og hann svífst einskis í því að fá þeirri þörf sinni einnig fullnægt. Þetta tvískipta eðli í manninum er mikið umhugsunarefni, þessar ótrúlegu þverstæður sem eiga áreiðanlega rætur í óþekktum genum aftan úr örófi alda, þegar manndýrið gekk um steppur Afríku og mannkynið var í

mótun. Djöfuls afl og engilsveldi, segir  Einar Benediktsson um þetta tvískipta eðli manndýrsins.

 

19. marz, sunnudagur

Reykjavíkurbréf

Gæðum heimsins er misskipt og víða er fólk sem á undir högg að sækja, sums staðar öreigar sem eiga minna en ekki neitt. Þeim þætti áreiðanlega ekki fýsilegt að draga úr olíunotkun sem gæti fært þeim auð og velferð í framtíðinni, en ekkert ýtir fremur undir þau hættulegu gróðurhúsaáhrif sem margir telja að raska muni jafnvægi í náttúrunni. Fáir eignast allt, aðrir sleikja sárin. En á síðustu öld hefur verið reynt að jafna þessi met og tekizt bærilega, en þó misjafnlega. Það er enn margt fólk í lýðræðisríkjum Evrópu sem á lítið sem ekkert, einnig margir fátæklingar í Bandaríkjunum. Allt er þetta því miður staðreynd þrátt fyrir miklar tilraunir til að koma á sæmilegu eigna- og efnahagsjafnvægi í þessum löndum. Við höfum einnig þurft að glíma við þessi vandamál, eins og kunnugt er. Allir vita að á Íslandi, eins og t.a.m. í Bretlandi, hefur millistéttinni fjölgað stórlega, en fátæklingum fækkað. Brezki verkamannaflokkurinn gerir sér grein fyrir þessu og sækir nú kraft og orku í þessa stóru millistétt. Atkvæðaorka hans er ekki sótt í tiltölulega fámenna verkamanna- og öreigastétt eins og áður fyrr. Þegar slíkt ástand skapast í þjóðfélagi er alltaf hætta á að hin fámenna stétt, þ.e. þeir sem hafa misst slagkraft atkvæðavaldsins, verði skildir eftir og látnir lepja dauðann úr skel. Þetta þurfum við að varast helzt af öllu. Það er auðveldara að vera fátækur í fátæku landi en ríku. Þar er fátækt einskonar utangarðsdómur sem enginn getur við unað í nútímasamfélagi.

 

Stéttlaust samfélag - enn sem komið er

Í bandaríska tímaritinu U.S. News and World Report birtist nýlega athyglisverð grein sem heitir Hinir ríku verða ríkari. Í greininni velta höfundar því fyrir sér, hvernig bandarískt þjóðfélag verður, þegar myndazt hefur óbrúandi bil milli þeirra sem allt eiga og hafa miklar tekjur og hinna sem lítið eiga eða ekkert. Það er ekki álitleg framtíðarsýn. En ef Bandaríkjamenn þurfa að horfast í augu við slíka þróun og nota pólitískt vald til að hefta hana og bæta hlutskipti þeirra sem minnst mega sín, þá ættum við ekki síður að horfast í augu við umhverfi okkar og hringja varnaðarbjöllum, áður en það er um seinan. Íslenskt þjóðfélag er stéttlaust, að vísu - enn sem komið er. En á hvaða leið erum við? Væri ekki ástæða til að íhuga það? Það eru fleiri hættur en ísöld sem hafa dauðann í för með sér. Sálardauði fátæks fólks er eins konar frostkuldi í sólríkum velferðarríkjum nútímans. Í því sambandi má geta þess að meira en milljarður manna á jörðinni hefur minni árstekjur en sem svarar 25 þúsund íslenzkum krónum og þá er það einnig athyglisvert að Bandaríkjamenn, sem eru 5% jarðarbúa, neyta helmings allrar kókaínframleiðslu í heiminum en það er alkunna og öllum ljóst að fíkniefni eru mesti vágestur vestrænna ríkja.

Í fyrrnefndri tímaritsgrein er þess getið að margir Bandaríkjamenn hafi komizt í álnir á nýliðnum áratug og raunar sé efnahagsleg geta þjóðarinnar undraverð. Frá 1970 hafi meðalhúsnæði tvöfaldazt. Rúm 60% heimila í Bandaríkjunum eigi nú tvo bíla miðað við tæplega 30% fyrir 30 árum og tekjur þeirra 20% þjóðarinnar sem eru á botninum hafa aukizt talsvert frá 1993 og raunar hefur bilið milli ríkra og þeirra sem fátækir eru minnkað dálítið á þessu árabili. Samt er þetta bil gríðarlegt áhyggjuefni margra þar vestra. Það veldur óánægju, gremju sem gæti brotizt út hvenær sem er - og þá með ófyrirsjáanlegum afleiðingum fyrir samfélagið. Það er einnig hollt fyrir þá sem ríkir eru og hafa verzlun og viðskipti í höndum sínum að líta til þess, að verzlun eykst ekki þar sem fátæku fólki fjölgar. Aukin verzlun fylgir betri afkomu fólksins. Í Bandaríkjunum fara tveir þriðju hlutar fjármagnsins um hendur neytenda. Í því liggur auðvitað vald þeirra. Við skulum ekki gleyma því að Bandaríkin eru byggð upp á jafnræðishugmyndum, ekki síður en okkar þjóðfélag. Tocqueville, hinn franski, sagði eftir heimsókn sína vestur þangað 1831 að ekkert hefði vakið eins mikla athygli hans og jafnræði fólksins þar í landi. Bandaríkjamenn fóru ekki að óttast stéttamismun fyrr en á síðustu öld.

 

Auðjöfnun og þekkingarsamfélagið

Þróunin hefur ekki orðið ósvipuð hér heima því tekjur jukust hratt upp úr heimsstyrjöld - og þá ekki sízt tekjur hinna lægst launuðu í þjóðfélaginu.

Hér í Morgunblaðinu var á sínum tíma prédikuð efnahagsstefna sem var ekki sízt fólgin í eflingu almenningshlutafélaga og við kölluðum stundum auðjöfnun upp á við! Það var að vísu í gamni gert, en þó lá mikilvæg alvara á bak við þessi orð. Sumir höfðu þessi vígorð í flimtingum, eins og réttlætið síðar í sambandi við gjafakvótann; aðrir lögðu kollhúfur. En þessi stefna blaðsins var ekki fólgin í því að boðuð væri auðsöfnun fárra, heldur sem flestra. Þessi stefna hefur að mörgu leyti þróazt ágætlega með okkur, en hefði þó mátt leiða til meiri jafnaðar. Og það var aldrei tilgangur hennar að fáir útvaldir gætu lagt undir sig mikinn auð í skjóli þessara vígorða. En þróun síðustu missera hefur sýnt að þeir sem hafa handa á milli það sem úrslitum ræður, peninga, auðmagnið, geta nýtt þessa fjármuni til meiri auðsöfnunar en þekkzt hefur í þessu þjóðfélagi frá fyrstu tíð. Það var aldrei markmið, hvorki Morgunblaðsins né Sjálfstæðisflokksins ef því er að skipta, en þó virðast ýmsir þeirrar skoðunar að þetta sé æskileg þróun, þótt hún sé harla tvíbent. Og gæti haft ögrandi hættur í för með sér. Sumir fullyrða að þessi græðgi, eða hömlulausa óhóf, sé hin eina, sanna frjálshyggja, en það er rangt.

Það verður fróðlegt að fylgjast með því hvernig vísinda- og þekkingarsamfélag framtíðarinnar tekur á þessum málum; hvort hugbúnaðarvísindin eiga eftir að skapa meira jafnræði í þjóðfélaginu og þar með meira réttlæti eða hvort leiðin liggur inn í hin þröngu húsakynni örfárra auðkýfinga. Í því sambandi má geta þess að 75% Bandaríkjamanna eru þeirrar skoðunar, samkvæmt nýlegri Harris-könnun, að gæðum hinnar nýju efnahagsstefnu hafi verið misskipt; þ.e.a.s. að hlutur þeirra sem minna mega sín hafi ekki orðið sá sem efni stóðu til.

Um þetta gætum við einnig hugsað, nú þegar viðmiðunin er ekki lengur milljónir, heldur milljarðar. En þessir milljarðar eru ekki í bankabókum fámennustu stétta landsins, þeirra sem hafa orðið undir í lífsbaráttunni; þeirra sem hafa svo lítið atkvæðamagn á bak við sig, að þeir eiga eiginlega enga forsvarsmenn eins og áður var.

 

Upplýsingatækni og samfélagið

Að lokum og í tengslum við síðasta Reykjavíkurbréf má svo nefna erindi sem þingmaðurinn Tómas I. Olrich hélt á ráðstefnunni UT-2000, en hún fjallaði um upplýsingatækni og samfélagið og var haldin á vegum Háskólans í Reykjavík undir vígorðunum Virkjum netið í námi.

Erindi þingmannsins heitir Tækni og menning.

Þingmaðurinn benti á að það væri úbreiddur misskilningur að Íslendingar væru nú fyrst að kynnast upplýsingabyltingu í sögu sinni. Upplýsingabylting hin fyrri hafi átt rætur í þjóðveldinu, þegar ritaðar heimildir tóku við af munnlegri geymd. Þegar samfélagið hóf þessa starfsemi og tók að skrá heimildir á 11., 12. öld voru þær að því er virtist ritaðar átaka- og ágreiningslaust á þjóðtungunni, en ekki á alþjóðlegu máli lögfræði, vísinda og lista, sem á þeim tíma var latína. Sú upplýsingabylting sem annars staðar í Evrópu var samfara útbreiðslu alþjóðlegs máls varð hér að þjóðlegri þróun, án þess hægt sé að færa rök fyrir því að það hafi veikt þennan feril hér á landi. Þvert á móti urðu til við þessa sérstöku, íslensku leið meiri verðmæti á alþjóðlegan mælikvarða en þessari þjóð hefur tekizt að skapa æ síðan. Grundvallarforsendur þessa hafi verið þær að þjóðtungan byggi yfir stöðugleika, festu og nákvæmni en byði jafnframt uppá sveigjanlegan tjáningarmáta sem hafi að minnsta kosti verið sambærilegur eða sterkari en sveigjanleiki latínunnar. Þá hafi sjálfstraust þurft að vera óbilað og sjálfsmynd í lagi en hún sé m.a. fólgin í því að engum hafi dottið í hug að telja Heimskringlu merkilega bók miðað við höfðatölu. Slíkur samanburður hafi fylgt 20. öldinni. Þá hefði þjóðin ekki markað sér sérstöðu á miðöldum ef hér hefði þrifizt lénsbundið landbúnaðarþjóðfélag með þeim sjóndeildarhring sem atvinnu- og átthagafjötrum fylgdi. "Þess í stað var veruleg hreyfing á Íslendingum þjóðveldistímans, þeir þekktu eða höfðu spurnir af stærri landsvæðum og menningarheimum en flestir aðrir Evrópubúar, lifðu á mótum ólíkra menningarheima og voru opnir fyrir breytingum og nýjungagjarnir." Þetta má til sanns vegar færa og einnig þá fullyrðingu að þjóðin hafi "þroskað með sér tvöfalda ratvísi, sem markaðist í senn af fastheldni og frumleika". Hún hafi á mótsagnakenndan hátt verið tvíátta án þess vera áttavillt. Sköpunarmátturinn hafi átt rætur að rekja til andstæðna, þ.e. íhaldssemi og festu annars vegar, og nýjungagirni og frjálslyndis hins vegar. Vonandi verða þessar andstæður okkur ekki að falli, heldur til menningarauka eins og verið hefur. "Það sem mér er efst í huga er hvort við tökumst á við þessa upplýsingabyltingu sem menn, eða sem korktappar sem berast með óviðráðanlegum straumi; hvort við höfum nú, eins og fyrir eitt þúsund árum, valkosti um örlög okkar eða hvort við verðum reknir eftir vellinum sem hverjir aðrir leiksoppar; hvort við verðum þátttakendur eða viðtakendur; hvort við mörkum okkur sérstöðu eða göngum í spor annarra."

Allt má þetta án efa til sanns vegar færa, en til þess að nú takist jafnvel til og áður verður þróunin að vera í rétta átt. "Lénsbundið" landbúnaðarþjóðfélag getur birzt í ýmsum myndum, það þarf ekki að koma landbúnaði neitt við. Það gæti t.a.m. verið "lénsbundið" kvótaveldi sem yrði forsenda mikillar stéttaskiptingar og fjármagnstilfærslu. Ef fyrrnefnd orð þingmannsins gilda um fortíðina, þá hljóta þau einnig að eiga við um okkar tíma - og ættu þingmenn, þeir sem hafa þessa þróun í hendi sér, ekki sízt að íhuga það.

 

Samskiptahaf nútímans

Ástæða er til að ljúka þessu Reykjavíkurbréfi með tilvitnun í lokakafla Tómasar I. Olrich. Hann fjallar öðrum þræði um aðalefni þess, tunguna og framtíð hennar, og fullkomin ástæða til að taka undir trú þingmannsins á framtíð íslenzkrar menningar, en umfram allt "verðum við að gæta að þætti tungumálsins":

"Margir trúa því að hraði upplýsingaaldarinnar leiði ekki aðeins til alheimsviðskiptakerfis og samruna þjóðfélaga, heldur og til alheimstungumáls. Þar með verði útrýmt smáum málsvæðum, og sérstöðu þjóðlegra menningarsvæða. Þeim, sem ekki fylgjast með hinum hraða straumi, verði skolað á land sem léttavöru eða þeir sökkvi eins og steinar. Það sækir að okkur sterk nútíma alþjóðleg örlagahyggja. Margir af áköfustu spámönnum upplýsingasamfélagsins boða slíka örlagahyggju af kappi.

Ég deili hins vegar ekki þessari framtíðarsýn örlagahyggjunnar. Ég tel að upplýsingabyltingin og tæknin sem hún byggist á bjóði stóra valkosti og skapi nú ekki síður en áður mikla möguleika fyrir hina smáu og dreifðu. Hugsanlegt er að hún skapi þeim fáu og smáu jafnvel meiri möguleika en þeim hafa áður boðist. Aldrei hafa verið til fleiri kostir til að vinna úr og gera aðgengilegri fyrir hvern sem er þau verðmæti þjóðarinnar, sem hún hefur skapað á liðnum öldum, sem hún skapar nú og mun leggja fram á ókomnum árum. Á þeim tiltölulega stutta tíma sem við höfum tileinkað okkur upplýsingatæknina finnst mér íslenskt samfélag hafa styrkst til muna. Er þar bæði átt við smæðina og þjóðlegheitin. Má ég minna á að menntanetið varð til á Kópaskeri. Má ég minna á að ættfræðigrunnar Íslendinga, sem lengi þóttu tákn fyrir afdalamennsku, eru nú forsenda fyrir framförum í erfðafræði og læknisfræði og uppspretta mikilla verðmæta í ferðaþjónustu.

Netið er samskiptatæki. Íslendingar hafa alltaf þrifist best þegar samskipti þeirra við aðrar þjóðir hafa verið mest. Hafið var samskiptavettvangur norrænna manna á miðöldum og þeir spunnu net sem náði um alla Evrópu og til Ameríku. Íslendingar voru með undarlegum hætti í þessu hafi miðju. Í dag eru fjarskiptin og rafrásirnar samskiptahaf nútímans. Og við erum í miðju hafsins.

Við getum blómstrað nú sem áður. Til þess þurfa að liggja nokkrar grundvallarforsendur. Við þurfum að ferðast mikið og menntast víða. Við þurfum að vera nýjungagjarnir og íhaldssamir í senn, heimalningar og heimsmenn. Við þurfum að vera full sjálfstrausts. Og við þurfum að trúa á framtíð íslenskrar menningar. En umfram allt verðum við að gæta að þætti tungumálsins. Við vitum að þjóðtungan býr yfir þessari undarlegu blöndu formfestu og sveigjanleika, sem þarf til að laga sig að nýjum aðstæðum. Tungan og netið er í raun hið ögrandi viðfangsefni. Þótt netið rjúfi einangrun getur það líka verið uppskrift að einangrun. Netið lýtur eigin lögmálum. Eitt af þeim er afskiptaleysið. Tungan þrífst ekki og hefur aldrei þrifist við tómlæti. Nýju samskiptabrautirnar eru áskorun: það mun reyna á hæfileika okkar til að nota þessar brautir til að efla tunguna. Því allt sem við höfum að segja heiminum er á henni byggt. Það mun reyna á hæfileika okkar og trú. Og trúin er máttugri en tæknin."

 

21. marz, þriðjdagur

Ég rakst um daginn á frétt þess efnis að Írar hefðu að venju haldið upp á dag heilags Patreks, 17. marz sl. Dagurinn er kenndur við heilagan Patrek, þjóðardýrling Íra, og á þessum degi er venjulega mikið um dýrðir á Írlandi og víðar þar sem Írar og afkomendur þeirra búa. Patrekur er talinn hafa flutt kristni til Írlands á 5. öld og um hann hafa myndazt margvíslegar þjóðsögur. Ein fjallar um það að hann hafi útskýrt fyrir vantrúuðum kenninguna um heilaga þrenningu með því að sýna þeim smára með þremur laufum. Nú er smárinn og græni liturinn þjóðartákn Íra og þeim var skartað í skrúðgöngum í Dyflinni í tilefni dagsins.

Þetta minnti mig á bók sem ég las fyrir stuttu og heitir How the Irish saved Civilization, eftir Tomas Cahill. Ég hafði gaman af að fara í gegnum þessa bók sem er einskonar lofsöngur um írska menningu og þá ekki sízt hina kaþólsku trú þeirra Íranna. Af þessum kynnum er ég nokkurn veginn  sannfærður um að við Íslendingar lærðum bókagerð vegna náinna tengsla við Írland hið forna, þar sem bókamenning blómstraði betur og meir en í nokkru öðru Evrópulandi. Írar breiddu út bækur, stofnuðu klaustur og höfundur bókarinnar segir að Brendan hafi farið til Íslands, Grænlands og Ameríku og m.a. siglt upp á hvalsbak. Þá segir hann einnig frá því að írskir munkar hafi verið kennarar við hirð Karlamagnúsar. Írar eignuðust að vísu ekki neinn píslarvott sem var drepinn vegna trúar sinnar, en þeir voru kallaðir rauðir píslarvottar, en þeir eignuðust aftur á móti nokkra græna píslarvotta, það voru þeir sem liðu einungis hörmungar fyrir trú sína og sóttust eftir einveru. Þeir urðu gjarnan einsetumenn eins og Brendan munkur og félagar hans. Víkingar komu á 8. öld og eyddu klaustur á Íralandi og margoft síðar. Írar voru mestu sérfræðingar í Evrópu í skinnhandritagerð og ritlist og notuðu þeir fremur sútaðar gærur en kálfskinn, þótt þeir notuðu það einnig, að því er segir í fyrrnefndu riti. Þeir skrifuðu bækur sínar á latneska tungu sem var þá í tízku og allsráðandi í kaþólsku heimsveldi Rómar. En þeir sem fóru sem kennarar til Karlamagnúsar eða Frankaríkis hljóta að hafa kennt og skrifað á frankíska tungu því að Karlamagnús hafði leyfi páfa til að nota móðurmálið, vegna stuðnings franka við páfadóm.

Ást Íra á bókum og ritmáli birtist m.a. í því hvað þeir hafa átt marga frábæra rithöfunda, bæði skáld og skáldsagnarhöfunda; og þá ekki sízt leikritaskáld. Ég er nýbúinn að hlusta á leikrit George Bernard Shows, Man and Superman, að mörgu leyti mjög skemmtilegt leikrit, ekki sízt sá kafli þess, mig minnir það sé miðkaflinn sem gerist í helvíti. Orðræðurnar þar minna stundum á Wilde, sem einnig var Íri að uppruna.

Með bókum sínum og ritverkum breiddu írskir munkar út kaþólska trú og víkkuðu út heimsveldi páfadómsins í Róm. Þetta ræktunarstarf hefur áreiðanlega náð til Íslands, enda höfðu margir landnámsmenn tekið kristna trú og áttu rætur í þessu írska samfélagi, hvort sem þeir komu frá brezku eyjunum eða vesturströnd Noregs. Mér skilst að kirkja hafi verið reist á Kjalarnesi sem var helguð Patreki og bezt gæti ég trúað því að Patreksfjörður eigi rætur í nafni þessarar miklu þjóðsagnarpersónu. Af honum tók við Kolumkilli, sem Íslendingar þekktu einnig, að ég held, og væri gaman að kynna sér betur líf þessara manna sem áttu áreiðanlega sinn þátt í því að leggja grundvöll að bókmenningu okkar og kristni. Patreksfjörður hét að vísu Eyrar í upphafi, en þarna var verzlunarstaður frá fornu fari og kauptún á tímum einokunarinnar.

Patrekur var uppi frá 390-460. Hann var kallaður postuli Írlands og verndardýrlingur. Hann var að vísu fæddur í Bretlandi og hnepptur í þrældóm á Írlandi, en flúði til Gallíu og sneri aftur sem trúboði; stofnaði erkibyskupsstól um 445 með samþykki páfa og sagt er að allt Írland hafi verið kristnað á dögum hans. Hann skrifaði játningar sínar og þegar á 7. öld fóru miklar sögur af heilögum Patreki.

Mig minnir helzt að hin mikla kaþólska kirkja í New York sé helguð heilögum Patreki. Held Róbert Kennedy hafi verið jarðaður frá þessari kirkju. Í síðustu ferð okkar til New York fórum við nokkrum sinnum í þetta yndislega guðshús og þar átti ég góðar stundir með Hönnu.

Þegar ég hugsa um rauða og græna píslarvotta dettur mér í hug að við höfum eignazt rauðan píslarvott; alvöru píslarvott. Það var Jón Arason, síðasti byskup á Hólum. Hann var tekinn af lífi eins og allir vita og hefði verið full ástæða til að helga honum dag á Íslandi. Ef við ættum sameiningartákn, jafngamalt og dagur heilags Patreks á Írlandi, stæðum við betur að vígi en nú og gætum ræktað rætur okkar og hlúð að þeim eins og Írar hafa gert öldum saman með því að skírskota í þennan miðaldaarf okkar og haldið honum á loft með einskonar grænum degi. Það hefði eflt æskuna og komið í veg fyrir að hún drukknaði í dægurlögum og alþjóðlegu söngvaprjáli. Ég sá það í athyglisverðum sjónvarpsþætti í fyrrakvöld að höfundur útvarpsins dauðsá eftir að hafa komið þessu apparati á framfæri, þegar hann heyrði til hvers það var notað. Hann ætlaðist til það væri einungis notað fyrir æðri músík, helzt óperur, og þá væntanlega einnig einhverja menningu, en ekki eintómt skvaldur eða vettvang fyrir skoðanavélar. En hvað sem því líður, þá komu siðbótarmenn auðvitað í veg fyrir að við gátum eignazt Jóns Arasonar-dag, eða eigum við fremur að segja að Danakonungur hafi komið í veg fyrir það með dyggri undirgefni og þjónustu siðbótarmanna. Fyrir bragðið höfum við farið á mis við arfleifð sem sameinar Íra og minnir þá á uppruna sinna.

Hitt er svo annað mál að við höfum varðveitt tungu okkar, en Írar hafa glatað sinni keltnesku tungu. Það er þeim í raun og veru til lítils sóma.

 

Í Reykjavíkurbréfi fyrir hálfum mánuði, er komizt að orði eitthvað á þá leið að það sé ekki frjálshyggja að ýta undir óhóf og sóun og dýrka verðbréfamarkaðinn með þeim hætti sem verið hefur undanfarin misseri hér á landi; ekki endilega. Markaðsstefna hefur ekki verið prédikuð í því skyni að gera fáa ríka og gleyma öðrum. Ég minnti á í þessu bréfi að við Eykon hefðum á sínum tíma fundið upp vígorðin Auðjöfnun uppá við til að minna á þetta og voru þessi vígorð höfð í flimtingum af ýmsum andstæðingum okkar. En okkur var mikið niðri fyrir og Morgunblaðið hélt sig við þessa stefnu og boðaði almenningshlutafélög til þess að styrkja efnahag almennings í landinu, gera hina fátæku vel bjargálna og minnka bilið milli ríkra og fátækra.

Harðir frjálshyggjumenn voru ekki þessarar skoðunar og hafa ekki verið. Þeir voru jafnvel þeirrar skoðunar að ástæðulaust væri að halda sérstaklega upp á velferðarríkið. Við vorum því kallaðir sveigjanlegir frjálshyggjumenn, en síðar tók Hannes Hólmsteinn upp á því að svipta mig frjálshyggjutitlinum og kallaði mig fjölhyggjumann með skírskotun í Isaiah Berlin, en ég hafði ekki þekkt hann fram að því, en tók mér þá fyrir hendur að kynnast ritum hans og skrifaði m.a. grein í Frelsið þar sem ég vitna í Berlin án þess lýsa yfir fullkominni samfylgd með skoðunum hans. Berlin var aftur á móti einn merkasti stjórnmálaheimspekingur síns tíma, ásamt Popper, og ég hafði ánægju af að lesa hann. Hann var sérfræðingur í rússneskum málefnum og gerði sér far um að hafa náin tengsl við sovésku stórskáldin, skrifaði m.a. merkilegar minningar um Pasternak; eða ætti ég fremur að segja ritgerð?

En hvað sem þessu líður, þá þurftum við, sveigjanlegir frjálshyggjumenn, ekki að leita langt yfir skammt til að fá leiðsögn um skóg frjálshyggjunnar því Ólafur Björnsson, prófessor, var óhræddur við að lýsa svipuðum skoðunum og áttu bezt við okkur.

Steingrímur Hermannsson getur þess í 2. bindi ævisögu sinnar, kaflanum "Hrollvekjan", að Ólafur Björnsson hafi flutt fræga ræðu á Alþingi 1971 þar sem hann talaði um það væri "hrollvekja" að hugsa til þeirra vandamála sem blöstu við. En Steingrími þykir ekki minna um vert að Ólafur hafnaði bæði frjálshyggju og marxiskum áætlunarbúskap í ræðu sinni og sagði hvort tveggja "eiga rót sína að rekja til hugmyndafræði, sem tilheyrir liðinni tíð, en ekki nútíma þjóðfélagi".

Ég þarf að kanna þetta betur og fjalla um það í Reykjavíkurbréfi, við sjáum til.

Ævisaga Steingríms, vinar míns, er að mörgu leyti fróðleg og vel gerð. Sumt skemmtilegt, t.a.m. þegar hann segir að Vestfirðingar hafi talið að Kjartan  Ólafsson, sem var í framboði fyrir vestan, en áður ritstjóri Þjóðviljans, hafi verið til vinstri við Stalín, sem hafi verið mun frjálslyndari en Kjartan!

Þá er margt ófagurt sem Steingrímur segir um Ólaf Ragnar og góð staðfesting á ástæðum þess fyrirvara sem margir hafa á honum, þrátt fyrir skoðanakannanirnar.

Í tilefni af orðum Ólafs Björnssonar um eigingirnina mætti benda á það sem Schopenhauer segir í riti sínu "Undirstöður siðferðis" þegar hann spyr, hvernig standi á því að maðurinn, einstaklingurinn, geti upplifað sársauka annarra með þeim hætti, að hann gleymir algjörlega sjálfsverndarþættinum í eigin eðli, gleymir eigin öryggi og kemur öðrum til bjargar án þess hugsa um sjálfan sig, jafnvel um eigið líf. Samt er sjálfsöryggi, sjálfsverndun einn sterkasti þátturinn í okkur öllum. En í manninum er einnig mikill samúðarþáttur og samkennd hans með öðru fólki getur oft og einatt verið sjálfsörygginu yfirsterkari. Schopenhauer heldur því  fram að þessi óeigingirni eigi rætur í þeim dularfulla þætti í eðli mannsins að geta samsvarað sig öðrum fullkomnlega, að geta verið annað fólk. Á þeim forsendum verður samúðin eigingirninni yfirsterkari. Þessi samúð mætti koma oftar fram í pólitískri umræðu þegar skoðanavélarnar byrja að karpa um ágæti sitt og endanlegan sannleika!

Velferðarríki og frjálshyggja fara ágætlega saman og var að því vikið í Frelsinu á sínum tíma. Úr því sem komið er, er ekki úr vegi að rifja upp þann þátt í baráttu frjálshyggjumanna á sínum tíma, en hann á jafnrétt á sér nú og áður og engin ástæða til að láta eigingirnina, hörkuna og ósvífnina, hvort sem hún birtist í peningagræðgi eða á annan hátt, koma óorði á grundvallaratriði góðrar stefnu sem byggist á frelsi einstaklingsins, viðskiptafrelsi, tjáningarfrelsi og raunar öllum þeim grundvallarþáttum sem við leggjum helzt áherzlu á í stjórnarskrá okkar.

(Frjálshyggja verður ekki skilgreind með sama hætti og marxismi; hún er ekkert endanlegt.)

 

Skýringar við kvæðaflokkin Hvort ymur ið aldna tré

Í fyrsta kafla er Persival-sagan höfð í huga, auk landslagslýsinga Dante í heljarköflum Divina Comedia. Gral er náttúrulega úr goðsögninni um þennan heilaga leyndardóm, en hringirnir úr heljarþætti Dantes. Skírskotunin í Lúsífer hefur til hliðsjónar persneskt ljóð þar sem segir að Lúsífer hafi verið einn bjartasti engill guðs og sá sem laut honum öðrum fremur, en neitaði að lúta manninum að fyrirmælum guðs, eftir að hann hafði skapað þetta uppáhald sitt. Af þeim sökum útskúfaði guð Lúsífer samkvæmt þessari persnesku goðsögn. Annar kafli er eins og segir skírskotun í 30. heljar-kafla Divina Comedia. Fyrirsögnin er eftir Dante.

Í 4. kafla er skýrskotun í rit Schopenhauers Undirstöður siðgæðis en um það hef ég fjallað nánar í dagbókinni, einnig um þyrluflugmanninn Sills sem átti þátt í að bjarga sex íslenzkum sjómönnum úr lífsháska með því að leggja sjálfan sig og félaga sína í mikla lífshættu, en var síðan dæmdur í 7-8 ára fangelsi fyrir kynferðisafbrot.

Í 5. kafla er enn talað um altarið sem er einnig einhvers konar rekkja í Parsivalsögunni og þá einnig um Lúsífer og skírskotun í járnfuglana sem miðaldamenn töldu að væru á sveimi við Heklugíg.

Í 7. kafla er fjallað um lýsingu Gibbons á Zenóbíu sem var, að mig minnir drottning í Miðausturlöndum, en hún hefur algera sérstöðu í hinu mikla riti Decline and Fall of The Roman Epire. Þessi kafli fjallar að sjálfsögðu um áhrif kvenlegrar fegurðar og þau ítök sem hún hefur átt í sögu allra alda.

8. kafli er einskonar innskot. Þar er ort útfrá goðsögnum í Hávamálum, þjóðsögum eskimóa, með skírskotun í Virgil og Hel, en niðurlagið á 15. versi er sótt í samtal okkar Steins Steinars. Næsta erindi, hið 16., hefur hliðsjón af Fransesku, en Dante hitti hana og ástmann hennar í Helju. Við vorum ein... er tilvitnun í Divina Comedia. Í næsta kafla, hinum 17., er talað um hvítar kuðungsskeljar og er það tilvitnun í Neruda, einnig niðurlagið um kirsuberjatrén. Lokin, í 20. kafla  eru sótt í Eddu, en þetta erindi um Sigurð hef ég séð í úrvali ljóðaþýðinga á ensku.

Í 10. kafla er tilvísun í indverska þjóðsögu sem Campbell talar um í einu af goðsagna-erindum sínum, en á þau hef ég hlustað, vel flest. Í 11. kafla er bergmál frá Borgin hló.

Í 12. kafla er vísað til grískra goðsagna, einkum um Prómeþeus og Seif. Í lok þessa kafla er vísun í líkingamálið í Jörð úr ægi, en lokin eru sótt í Ljósvíkinginn, þ.e. fegurð himinsins. Þar sem jökulinn ber við loft hættir landið að vera jarðneskt...

Í 13. kafla er vísað í Dante og Sófokles, þ.e. goðsögnina um Ödipus, en þó einkum leikrit Sófoklesar, Ödipus konungur.

Og í lokakaflanum, þ.e. 14. kafla, er skírskotun í Völuspá: Hvað er með ásum... Hvað er með jötnum, goðsögnina um Ödipus, Vösupá: Stynja dvergar/fyr steindyrum... og þá einnig Opinberunarbók Jóhannesar þar sem hann fjallar um tjaldbúðina og Jerúsalem, brúðina sem mun stíga niður af himnum, upphiminn er auðvitað sóttur í fornar íslenzkar goðsagnir og niðurlagið er líkingamál með hliðsjón af Jörð úr ægi: 

 

Þú sem ert eins hrein í hjarta mínu

og hrafninn er svartur á bringuna.

 

25. marz, laugardagur

Ræða flutt á árshátíð Morgunblaðsins

Sá gamalgróni fréttastjóri, Björn Jóhannsson, kom til mín ekki alls fyrir löngu og var mikið niðri fyrir. Hann sagði: Matthías, ég held að honum Þorbirni Guðmundssyni sé farið að hraka. Jæja, sagði ég, heldurðu það. Já, sagði Björn, hann er að verða alveg út á þekju! Af hverju markarðu það? sagði ég. Nú, hefurðu ekki hitt hann sjálfur nýlega, sagði Björn. Ja, hann vann með okkur að aldamótablaðinu, sagði ég. Ég tók ekki eftir neinum sljóleika. Það er einkennilegt, sagði Björn. Það er farið að slá verulega útí fyrir honum. Nú, sagði ég. Hvað sagði hann? Hann heldur því fram, sagði Björn Jóhannsson, að það sé líf eftir Morgunblaðið.

Um þetta hef ég hugsað talsvert frá því ég talaði við Björn. Líf eftir Morgunblaðið, en hvers konar líf? Ætli það sé upprisa. Nei, það getur varla verið. Kannski  það verði einhver ný reynsla, áður ókunn, kannski eins og það líf sem kviknar í ófeðraðri vísu í anda Steins og Magnús vinur minn Óskarsson vitnar til í minningabrotum sínum:

 

Kveð þú ei harmljóð þótt hárkolla fjallsins sé gránuð,

haustið er uppskerutími eins og þú getur séð.

Um veginn fer kona kominn á síðasta mánuð,

og kannski ert þú faðir þess barns sem hún gengur með.

 

Nei, Björn telur ekki að Þorbjörn hafi átt við þetta líf, heldur annað líf og ástríðuminna, aðra uppskeru; þegar fjöllin taka á sig haustlitina og setja á sig hárkolluna.

En það verður fróðlegt að kynnast þessu nýja lífi sem manni dettur ekki í hug að óreyndu að leynist einhvers staðar handan við eftirlaunahornið. Séra Bjarni Jónsson, dómkirkjuprestur, sagði mér einhvern tíma að í samtali við starfsbróður sinn, séra Jóhann, sem Laxness fjallar um í Innansveitarkroniku og er þar þekktastur fyrir að tönnlast á því að gott kaffi sé gott ef það er gott, hafi sá gamli spurt sig, hvernig honum liði. Jú, ágætlega, sagði séra Bjarni. Hvort hann fyndi á sér einhvern sljóleika eða ellimerki? Nei, ekki aldeilis, sagði séra Bjarni. Einmitt, sagði séra Jóhann. Þannig byrjar það.

Þessir karlar sem maður var að tala við í gamla daga og ólu mann upp voru miklir húmoristar og enn meiri andans menn. Séra Bjarni sagði mér t.a.m. þessa sögu um Matthías Einarsson lækni þegar hann rifjaði upp sinn fjölbreytta praxis: Kona kom til hans, henni var ætlaður tími klukkan tvö en hún kom ekki fyrr en klukkan þrjú. Og Matthías læknir hélt áfram: Ég sagði við konuna, Af hverju komið þér svona seint. Ég var að fylgja henni Margréti, svaraði konan. Ég hélt kannski að þér mynduð vera þar líka. Af hverju átti ég að vera þar? spurði Matthías læknir. Jú, voru það ekki þér sem stunduðuð hana? Jú, en ég get nú ekki fylgt öllum sem ég hef stundað, sagði læknirinn. Satt er það, sagði konan, það mætti líka æra óstöðugan.

Svona töluðu þessir karlar og var unun á að hlýða. Og þeir létu aldrei taka sig í rúminu. Guðfræðikennari séra Bjarna, Ammundsen prófessor, síðar byskup, var á umræðufundi um trúmál eitt kvöldið, þar voru rædd hin margvíslegustu vandamál mannkynsins. Þar voru saman komnir mörg hundruð stúdentar og var mönnum heitt í hamsi. Þá biður menntamaður að nafni Rassmussen um orðið og talaði gegn trú og kirkju. Ég trúi ekki því, sagði hann,  sem ég hef ekki séð og treysti ekki á það. Ammundssen prófessor svaraði með hógværð og sagði: Segið mér, herra Rassmunssen, hafið þér séð yðar eigin skynsemi? Hinn svaraði: Nei, auðvitað ekki. Þá sagði Ammundssen: Við hinir höfum ekki heldur séð hana.

Séra Bjarni mundi vel þegar tuttugasta öldin gekk í garð. Síðasta kvöld aldarinnar var skrautlegt um að litast í Austurstræti en minnisstæðast var honum þegar kveikt var á kertaljósum í glugganum nálægt Austurvelli, ógleymanleg stund þegar klukkan sló tólf og Þórhallur Bjarnason byskup flutti ræði af svölum Alþingishússins, kvæði lesin og sungin, kirkjuklukkum hringt. "Heilög kyrrð og þögn, þannig var aldamótum heilsað".

Er þetta eitthvað sambærilegt við það sem gerðist síðasta gamláskvöld? Munum við gamlárskvöld með þessum hætti? Ég fór ekki í Perluna, að vísu, en stóð á Valhúsahæð og horfði yfir borgina. Sá hvernig hún breyttist í byggðir huldufólks undir marglitum flugeldaljósum.

Í gamla daga hafði fólk öðruvísi álit á menntun en nú. Hún var ekki einungis lykill að asklokum og kauphöllum, heldur stærri himni. Meiri víðáttu, meiri útsýn. Hún var lykillinn að nýrri heimsmynd. Og latínuskólapiltar, svonefndir, voru fyrirbæri út af fyrir sig. Sr. Bjarni sagði mér að hann hefði verið smali í Ölfusi, og þegar hann kom þangað að loknu inntökuprófi í Latínuskólann "vorum við eitthvað að ræða um það úti á engjum hvar þessi eða hin borgin væri í Evrópu. Þeir héldu því fram að hún væri í Englandi, en ég sagði að hún væri í Þýzkalandi. Þá greip bóndinn frammí og sagði, Verið ekki að deila um þetta við lærðan mann."

Þá brakaði í brjóstinu á Bjarna Jónssyni.

Einn bezti vinur séra Bjarna og organisti hans lengst af, dr. Páll Ísólfsson, var einn af þessum körlum sem allt vissu og ólu mann upp með þeirri fyrirætlan að gera úr manni einhvers konar manneskju. Hann var homo universalis og hafði einnig sitt að segja um sexapílið. Það mætti vel minna á það, þó að mér hafi verið fyrirlagt af þremenningunum úr prentsmiðjunni sem óskuðu eindregið eftir því að ég flytti "klassíska hátíðarræðu" hér í kvöld, eins og þeir komust að orði; sem sagt að ég væri ekki með neina aulafyndni eða samkeppni við gálgahúmorinn. Ég skal reyna að verða við því hér á eftir, en tel þó að saga dr. Páls eigi fullan rétt á sér í svona samkvæmi, enda í samræmi við hið nýja líf eftir Morgunblaðið. Það var á þeim árum, sagði Páll Ísólfsson, þegar háskólinn var í Alþingishúsinu. Fundur boðaður í heimspekideild seinnipart laugardags. Áður en hann hófst skrapp Sigurður Nordal í rakarastofu Sigurðar Ólafssonar og lét klippa sig. Á meðan hann beið rakst hann á Manchester Guardian og fór að blaða í því. Fann þar m.a. grein eftir brezkan vísindamann sem fjallaði um áhrif áfengis á kynlíf manna.

Nordal fer að lesa greinina. Fyrri hluti hennar er þá um skaðleg áhrif áfengis á kynlífið - og mættuð þið vel íhuga það hér í kvöld - en síðari hlutinn um tedrykkju og hversu örvandi áhrif teið hafi á kynorkuna. Sigurður tekur blaðið með sér á fundinn. Þegar hann kemur í Alþingishúsið, hittir hann Árna prófessor Pálsson, réttir honum blaðið og segir, Lestu þessa grein. Til hvers er að lesa hana, um hvað er hún? spurði Árni. Tók samt blaðið, byrjaði að lesa og eftir því sem hann las lengur seig brúnin meir, þar til hann henti blaðinu frá sér og sagði: Hvílík endemis vitleysa er þetta! Hvað menn leyfa sér nú á dögum að bera á borð. Það er alveg makalaust. Iss! Þá segir Sigurður, Lestu áfram. Nú, jæja, kannski, segir Árni og tekur blaðið aftur, en með óvilja. Svo les hann um teið. Þá fer að hýrna yfir honum og þegar hann er búinn að lesa alla greinina stendur hann upp, gengur brosandi um gólf og segir: Ja, það er ekki þar fyrir, ég hef alla tíð verið hinn mesti tesvelgur!

Það var þessi sami Árni prófessor sem lærbrotnaði eitt sinn, þegar hann datt um þröskuld í Hótel Borg, en þangað var hann að fara á einhvers konar hafnarnefndarfund með vinum sínum. Þessir fundir gátu staðið fram undir morgun. Menn notuðu þá til að róa konurnar sem heima sátu, svo að þær héldu ekki að eiginmennirnir væru í einhverju slarki. Þetta gátu verið langir fundir. Þeir gátu fjallað um hvaðeina - allt nema hafnarmál - jafnvel knattspyrnuáhuga Guttorms Erlendssonar, borgarendurskoðanda. Hann var alltaf að fara á völlinn og konan varð að sætta sig við þessar fjarvistir. Hún gerði það náttúrulega af þolinmæði og umburðarlyndi eins og konur gera, en vissi ekkert um fótbolta. Minnti á orð Óskars Wildes, sem var víst ekki mikið upp á kvenhöndina og lét hafa eftir sér, enda engin kvennabarátta komin til sögunnar, Konur vita ekkert um það sem þær segja, en þær segja það svo fallega!

En hvað sem því líður komu kunningjarnir eitt sinn heim til Guttorms að sækja hann á völlinn. Konan spurði þá félaga, hvort Guttormur þyrfti endilega að fara á alla þessa fótboltaleiki. Þeir héldu nú það, hann mætti til. Þetta væri embættisskylda borgarendurskoðanda! Hann þyrfti nefnilega að taka allar vítaspyrnurnar, eða straffíin eins og við sögðum á Melavellinum. Þetta var sem sagt áður en sjónvarpið kom til sögunnar. Guttormur hlustaði á, lét gott heita og gerði engar athugasemdir við þessar upplýsingar, en þá snýr konan sér að Guttormi og segir: Ertu alltaf með hattinn þegar þú tekur þessar vítaspyrnur?

En það voru hafnarnefndarfundirnir og Árni prófessor á leiðinni inn á Hótel Borg og lærbrotnar. Hann fótaði sig illa, sögðu æringjarnir, því hann var bláedrú! Hann er fluttur í Landakotsspítala og þar sem hann liggur heldur stúrinn í sjúkrarúminu sínu kemur Matthías læknir Einarsson eins og stormsveipur inn til vinar síns, horfir á Árna prófessor og segir við hjúkrunarkonuna, Gefið þessum manni koníaksstaup! Þá hýrnaði heldur betur yfir Árna prófessor Pálssyni, hann reis upp við dogg og sagði, Það fer ekki á milli mála, að þessi læknir þekkir hvort tveggja jafn vel, sjúklinginn og sjúkdóminn.

Þannig var þetta mannlíf. En ég stend ekki hér til að rifja það upp, ekki endilega, heldur til að minna á klassíkina þeirra í prentsmiðjunni. Og snúum okkur þá að henni.

Sálfræðingur nokkur sem bandaríski táknmyndafræðingurinn Joseph Campbell hafði mætur á taldi að fimm atriði hefðu mest gildi í lífinu, öryggi, persónuleg tengsl, virðing, sjálfsræktun og þroski á hennar vegum. En Campbell taldi ekki einhlítt að þetta væru helztu gildin, því að sá sem hefði köllun og heilög markmið, þyrfti að fórna öryggi sínu oftar en ekki, jafnvel lífi sínu; fórna persónulegum tengslum, fórna virðingunni jafnvel og hann væri ekki endilega með hugann við þroska eða sjálfsræktun. Þessi gildi sálfræðingsins voru þannig í algjörri andstöðu við það sem Campbell segir að ástæða sé til að sækjast eftir, en það sé fólgið í orðum Krists - að sá sem glatar lífi sínu finnur það. Gildi sálfræðingsins séu handa þeim sem einatt hugsa um að lifa í öryggi. Persónuleg tengsl og sjálfsræktun geti verið hemill, hikandi ögun. En umbrotin fylgi æðinu, hinu tryllta eðli. Og mörg helztu afrek mannsandans eigi fremur rætur í því en fágaðri ögun. Og Campbell heldur því blákalt fram að þeir sem leggja áherzlu á fyrrnefnd gildi séu leiðindapúkarnir í lífinu. Þeim hafi mexíkóska skáldið Ortega y Gaset lýst svo: Leiðindaskjóða er sá sem rænir okkur einverunni án þess sjá okkur fyrir félagsskap.

Það er í æðinu, goðsögninni, sem maðurinn hefur fundið kröftum sínum viðnám. Hann reisti píramídana, en til hvers? Ekkert hefur verið eins fjárhagslega óhagkvæmt og þessir píramídar, nema ef vera skyldi ljóðlist. Það græddi enginn á þeim, allra sízt þrælarnir sem unnu við þá, engin hlutabréf, engar fjármagnstekjur. Samt segja þeir meira um manninn en flest annað, ekki sízt afstöðu hans til dauða og goðsagna. Þeir eru þannig minnisvarðar um hugsun mannsins og óhjákvæmileg örlög. Baráttu við tortímingu. Þeir eru sprottnir úr draumórum sem eru á fleygiferð til stjarnanna; þessari þekkingarástríðu sem skildi eftir fyrstu spor mannsins á tunglinu. Og skilur ekki orð eins og skýjaborgir.

Eða kirkjurnar sem voru byggðar á svipuðum forsendum æðis og goðsagna á sturlaða tímabilinu svonefnda, frá 1150-1250, þegar fólkið sameinaðist um að byggja þessi undur sem miðaldakirkjurnar eru og samt átti það vart fyrir helztu lífsnauðsynjum, hvað þá sólarlandaferðum.

Við lifum á fjármagnstekjutímum og engu líkara en þessi gömlu minnismerkii um hugsun mannsins, trú hans og æði, og þá ekki síður vonir hans og fyrirheit verki á okkur eins og ævintýri eða þjóðsögur. En væri ekki ástæða til að fara varlega. Við vitum ekki hvaða minnismerki okkar öld skilur eftir sig. Mér er til efs minnismerkin um okkar tíma verði öll ættuð úr Wall Street eða annars staðar þar sem enginn greinarmunur er gerður á græðgi og sjálfsbjargarviðleitni. Það verða önnur minnismerki sem uppúr munu standa, reist á forsendum píramídanna og miðaldakirknanna, þessi litlu fingraför mannshugans í leit að sjálfum sér, utan við hryllingsbúð Shylocks, græðgi og grimmdar.

En hvað stóð að baki þessu æði að byggja píramída og kirkjur, hvað þrýstir á manninn að leita sjálfs sín í ónumdu sólkerfi.

Það sem þjappar mönnum saman, segir Campbell er ótti, skelfing og metnaðarfull þrá til að komast lengra, hærra; metnaðarfullar vonir, stundum - eða kannski oftast - tegndar trú.

Við eigum enn þessa þrá, guði sé lof, eigum enn þessar vonir. En óttinn eða skelfingin er að mestu horfin. Hún er a.m.k. ekki það bindiefni sem áður var, t.a.m. í kalda stríðinu, þegar ógnin var lífsháskinn sjálfur.

Það er hægt að bæta það sem er ófullkomið, ekki það sem er fullkomið. Í því felst hin mikla áskorun. Við eigum ekki að gleyma því að við lifum í arfleifð, við erum afurð gamals tíma. Þegar við fórum til tunglsins sat Newton við stjórnvölinn.

Eðlið og ástríðan fylgja okkur hvert sem við förum, jafnvel til tunglsins. Þegar Armstrong lenti á tunglinu muldraði hann þessi orð um leið og hann gekk út úr geimfarinu: Gangi þér vel, herra Gorský. Ekki alls fyrir löngu skýrði hann frá því á blaðamannafundi í Flórída hvað hann hefði átt við með þessum dularfullu orðum. Þegar hann var drengur bjuggu Gorský-hjónin í næsta húsi. Eitt sinn missti hann boltann sinn yfir í garðinn  þeirra og þá heyrði hann mikinn fyrirgang í íbúðinni og frú Gorský hrópaði á mann sinn, Strákurinn í næsta húsi verður kominn til tunglsins áður en það verður aftur sex á þessu heimili!

En þrátt fyrir allt, þrátt fyrir öll samskipti þjóða og ný víðerni sem blasa hvarvetna við nútímamanninum þá hefur hann ekkert breyzt í eðli sínu. Og kannski ekki veröldin heldur. Svo er guði fyrir að þakka að enn er margt afstætt og ólíkt í veröldinni, eða henni Versu, eins og Vestfirðingar sögðu. Ég nefni aðeins eitt lítið dæmi sem segir þó allt um þessa óbreyttu veröld. Þegar Ingólfur sonur minn var á læknaþingi í Asíu í fyrra hringdi hann til okkar úr gemsanum. Þá var hann staddur  við aðalgötuna í Bangkok. Allt í einu segir hann, Heyrðu pabbi, bíddu andartak, ég þarf að færa mig. Nú, sagði ég, færa þig, af hverju? Ertu ekki á hótelinu? Nei, sagði hann, ég er í gemsanum úti á götu og ég þarf að færa mig, það er að koma fíll!

En hvað sem öllu líður verður sérhver einstaklingur að finna sína eigin leið gegnum lífið, það getur enginn farið þessa ferð fyrir hann. Það er einungis hægt að læra af öðrum, en það er ekki hægt að lifa fyrir annan. Við erum öll einstæð. Það eru 18.000 milljónir frumna í mannsheila og það er enginn heili eins og annar. Látum samfélagið eiga sig, hugsum fremur um hvern og einn. Það er hann sem skiptir öllu máli. Látum rannsóknarblaðamennskuna um að breyta óumbreytanlegum heimi. Þeir trúa hvort eða er á einhvers konar fullkomnun. Þeir trúa á leiðindapúkana.

Af hverju ekki að snúa sér heldur að fuglasöngnum. Hann merkir ekki neitt. Eða sólsetri við Snæfellsjökul, eða - hvað merkir ástin? Það er ekki síður hollt að reyna að skynja umhverfið en skilja það. Það sem er ekki sprottið úr tilfinningum okkar er lítils virði. En - sólsetur, fuglasöngur, ástin, getur þetta ekki verið mikilvægara en það sem við skiljum án upplifunar. Beatrísa breytti karldýrinu Dante í skáld og skáldið bjó til nýja veröld úr því efni sem hugur mannsins einn getur unnið. Beatrísa var mystiskur hugarburður og braut niður alla múra karldýrsins, öryggið, sjálfsvirðinguna, þóttann og metnaðinn. Samt er það í þessari tilfinningalegu upplausn sem maðurinn leitar sjálfs sín af mestri reisn

Það er því ástæða til að vera bjartsýnn. Ef illa fer munum við ekki taka eftir því, ekki frekar en fólkið í frásögn Kierkegaards sem lét trúðinn ekki komast upp með neinn moðreyk, en klappaði honum lof í lófa, þegar hann sagði að nú væri kviknað í. Hann endurtók það og þá hertu áhorfendurnir á klappinu. Þannig held ég, segir Kierkegaard, að jörðin muni farast. Við almenn fagnaðarlæti fyndinna persóna sem halda að heimsslit séu trúðleikur á sirkussviði.

Hvað höfum við ekki oft efnt til þessara endaloka? Sem betur fer hefur ævinlega einhver komið á síðustu stundu og slökkt eldinn. Þess vegna erum við saman komin hér í kvöld; ekki til að frelsa heiminn, ekki til að dylja galla okkar og upphefja fullkomleikann - heldur í þeirri bjargföstu trú að það sé, þrátt fyrir allt, líf eftir Morgunblaðið.

 

26. marz, sunnudagur

Reykjavíkurbréf

Í síðasta Reykjavíkurbréfi var minnzt á gróðurhúsaáhrif. Lítum nánar á málið.

Fyrir þremur milljónum ára ráfaði um Afríku veiðimaður sem við getum kallað upphaf okkar. Hann breyttist hægt og sígandi eins og annað í náttúrunni, þroskaðist og aðlagaðist aðstæðum. Veðurfar var ekki lengur eins stöðugt og verið hafði þau 60 milljón ár sem liðin voru frá því risaeðlurnar voru útdauðar. Þar kom margt til, m.a. ægileg eldgos og skógareldar sem höfðu svipuð áhrif og útblástur bíla og verksmiðjureykur á síðustu öld. Það hófust langar ísaldir með styttri hlýviðraskeiðum og manndýrið varð sífelldlega að venjast nýjum aðstæðum. Fyrir u.þ.b. 17 þúsund árum hófst mikið hlýviðrisskeið og ísaldarjöklarnir á norðurhjara hopuðu, fyrir 12.500 árum jókst hitinn til muna, en fyrir 8 þúsund árum hófst enn kuldaskeið og stóð næstu 200 árin. Þá hefur ef til vill horfið einhver vottur mannvistarmenningar í norðri, að því er sumir fræðimenn telja, en Campbell segir að 3200 f.Kr. hafi einskonar bæjarmenning skotið rótum í Mesopótamíu, þá var vor í lofti við miðju jarðar. Á sumt af þessu er minnzt í athyglisverðri bók, nýlegri, The Coming Global Superstorm, en hún fjallar um veðurfar á jörðinni, yfirvofandi ofurstorma og nýja ísöld sem að dómi höfunda gæti skollið á fyrr en nokkurn grunar. Slíkir ofurstormar, eða froststormar, kæmu í kjölfar hlýviðrisskeiðs af völdum svokallaðra gróðurhúsalofttegunda en ýmsir fræðimenn telja að það skeið sé nú hafið á jörðinni.

Ísland og ísaldarþróun

Árið 1998 var hið hlýjasta á jörðinni í manna minnum og frá því mælingar hófust. Og enn jókst hitinn í fyrra. Gróðurhúsaáhrifin gætu flýtt ísaldarþróuninni um mörg hundruð þúsund ár, að dómi sumra fræðimanna, en um það er deilt. Hvað sem því líður er Yangtze-virkjunin hagstæður kostur, þótt umdeild sé, eins og fjallað var um hér í blaðinu nýlega, vegna þess að þar er um vistvæna orku að ræða, en ógnleg sú framkvæmd sem Valgerður Sverrisdóttir iðnaðarráðherra nefndi í sama blaði, en hún fullyrti að verið sé að byggja upp álver í Suður-Afríku sem gefi frá sér sjö sinnum meira útstreymi af gróðurhúsalofttegundum en ef það væri byggt hér á landi. Sem sagt, slíkar framkvæmdir, hvar sem eru, koma okkur ekki lítið við, það er verið að vega að hagsmunum okkar í Suður-Afríku og víðar. Nú væntanlega einnig í Noregi, þar sem unnið er að því að reisa tvö gasorkuver og á orkuframleiðslan að vera 3 tetravattstundir á ári, "en framleiðslan mun valda því að koldíoxíðlosun út í andrúmsloftið í Noregi eykst um nær 6%", eins og segir í nýlegri frétt hér í blaðinu. Þessi ákvörðun er auðvitað sjálfskaparvíti og varpar ljósi á skammsýni stjórnmálamanna. Á þessu máli komst ný ríkisstjórn Verkamannaflokksins til valda, en stjarna Bondeviks féll - með sóma!

Í fréttinni segir ennfremur: "Stjórnarflokkarnir vildu að beðið yrði með ákvarðanir í þrjú til fjögur ár en þá er gert ráð fyrir að búið verði að finna upp aðferðir til að nýta gasið þannig að nær engin koldíoxíðlosun fylgi framleiðslunni. Annars staðar í Evrópu furða sumir sig á umræðunum í Noregi vegna þess að yfirleitt er þar litið á gas sem "græna" auðlind en kolakyntu verin talin versti óvinur andrúmsloftsins. Og Norðmenn hafa árum saman selt gríðarlegt magn af gasi um leiðslur frá lindunum í Norðursjónum til annarra Evrópulanda, Hollands, Belgíu og Skotlands, þar sem gamaldags og loftmengandi tækni er notuð til að framleiða rafmagn með gasi. Ætlunin er að leggja enn fleiri leiðslur fyrir gas til meginlandsins.

Búizt er við því að Noregur flytji út gas fyrir sem svarar 8 þúsund milljörðum íslenskra króna á næstu 20 árum. En í landinu sjálfu er yfir 90% af raforkuþörfinni fullnægt með vatnsaflsvirkjunum og þar líta umhverfissinnar á gas sem umhverfissóðaskap. Þeir geta með naumindum sætt sig við að það sé selt til útlanda en alls ekki að því sé breytt í raforku í Noregi. Nær engin vatnsorkuver hafa verið reist í Noregi síðasta áratuginn og þjóðin hefur því þurft að flytja inn rafmagn frá dönskum kolaorkuverum til að fullnægja eigin þörfum.

Jens Stoltenberg, nýr forystumaður Verkamannaflokksins, hefur árum saman átt sæti í umhverfis- og orkunefnd Stórþingsins og hefur verið í minnkandi hópi jafnaðarmanna sem vilja hiklaust nýta orkulindir landsins. Þetta hefur hann gert þótt flokkurinn hafi oft verið klofinn í afstöðunni til nýrra orkuvera.

Eftir atkvæðagreiðsluna á fimmtudag á þingi kalla umhverfissinnar Stoltenberg nú "gasrass" og talsmaður samtakanna Bellona sagði að leiðtoginn myndi "þefja langar leiðir af gasi næstu 30 árin". Nú mun koma í ljós hvort Stoltenberg neyðist til að kyngja eigin stefnu í mikilvægum málum jafn oft og Bondevik."

Þegar jörðin hitnar með þeim hætti sem verið hefur undanfarið getur veðurfarið og hringrás hafsins farið úr skorðum, en höfundar fyrrnefndrar bókar, þeir Art Bell og Whitley Strieber, benda á að frá 1940 hafi meðalhiti við suðurskautið hækkað um ÷14,4ºC og ÷13,3ºC á norðurskauti. Þessi hækkun, segja þeir, heldur áfram. Hún getur valdið því að slagkraftur Golfstraumsins minnki vegna aukins ferskvatns sem hafið drekkur í sig, en síðustu rannsóknir virðast benda til þess að þetta Norður-Atlantshafsrennsli, eða Færiband, eins og einn helzti haffræðingur nútímans kallar Golfstrauminn, hafi nú þegar misst fimmtung af krafti sínum og sé sú þróun vegna gróðurhúsaáhrifa og gæti raskað öllu lífi á norðurhveli, en þessi sömu áhrif vegi upp á móti hitamissinum. Sumir vísindamenn segja að veðurfarsbreytingin gæti orðið með svo snöggum hætti að með ólíkindum væri, en þó veit enginn að sjálfsögðu, hvort eða hvenær slíkt mundi gerast. Því er þó spáð að 70% af suðurskautsísnum verði horfinn eftir nokkur ár og slík ferskvatnsbreyting í hafinu þar syðra gæti orðið feiknaafdrifarík, ekki síður en sú breyting á hafsvæði norðurhjarans, þegar ísinn þar bráðnaði af fullum krafti, jafnvel Grænlandsjökull. Það mundi hafa í för með sér að ósalt ferskvatn gjörbreytti samsetningu hafsins og Golfstraumurinn, eða Færibandið, gæti ekki komizt leiðar sinnar, en sykki langt suður í hafi með þeim voðalegu afleiðingum að Bandaríkin, Kanada og mið- og norður-hluti Evrópu, þ.á m. Ísland, færi undir nýja íshellu; sem sagt, að ný ísöld hæfist. Höfundar The Coming Global Superstorm halda því fram að svipuð hitabreyting hafi átt sér stað og nú og froststormar geisað þegar kuldaskeiðið náði hámarki fyrir 8-10 þúsund árum, en það var þó skammvinnt - eins og fyrr segir. Þá drápust mammútar snögglega og með jurtafæðuna ómelta í kjaftinum.

The Coming Global Superstorm byggist að mestu á vísindalegum rannsóknum og kenningum ýmissa náttúruvísindamanna, en þó er bókin með innskotum í vísindasagnastíl og ber að hafa það í huga, þegar hún er lesin. Þannig er ekki úr vegi að nokkur fyrirvari sé hafður á, þegar þessi metsölubók vestanhafs er brotin til mergjar.

Það er alkunna að veðurfar jarðar hefur tekið miklum stakkaskiptum síðustu 3 milljónir ára, stundum hefur ís hulið fjórðung plánetunnar, jafnvel í 100 þúsund ár samfleytt, en hitaskeiðin hafa verið styttri. En þótt síðasta frostskeið hafi truflað veðurkerfi norðurhjarans, olli það ekki ísöld. Svo virðist sem allar aðstæður eða forsendur skyndilegra hitabreytinga séu nú fyrir hendi í náttúrunni eins og þá, auk gróðurhúsaáhrifa af manna völdum.

Umhverfi okkar og ógn

Þessar breytingar á veðurfari eftir síðustu ísöld höfðu áreiðanlega mikil áhrif á aðstæður mannsins, en þó sízt í Afríku sem við getum kallað eins konar miðju jarðar. Þar hafa veðurfarsáhrifin orðið minni en á jöðrunum. Þangað hefur upphaf mannsins verið rakið. Homo sapiens, eða Cromagnon-maðurinn, var um skeið samtíma þeim tveimur manndýrum, ef svo mætti segja, sem hvað bezt eru þekkt og um er fjallað í nýlegri grein í Scientific American, homo erectus og Neanderdalsmanninum; þ.e. fyrir um 30 þús. árum. Þeir höfðu ekki tök á að læra tungumál vegna líkamsbyggingar sem var mjög frábrugðin talfærum homo sapiens, en á hans tíma hefur veðurfar verið harla óstöðugt frá upphafi, þ.e. fyrir 150 þús. árum, þegar hellamaðurinn ráfaði um sléttur Afríku. Tungumálið var eitt af vopnum hans til að lifa af í erfiðu umhverfi.

Litlu virðist hafa munað að ný ísöld legðist yfir norðurhjara Evrópu á 14. öld, en þá hófst Litla ísöldin sem svo hefur verið nefnd og stóð í 500 ár. Þá var kaldast í lok 16. aldar eins og Íslendingar fengu ekki sízt að kenna á. En aðrar Vestur-Evrópuþjóðir kynntust einnig þessu kuldaskeiði svo rækilega að hungursneyð ríkti víða í álfunni, úlfar lögðust á börn og sumir telja að galdrafárið hafi átt rætur að rekja til þessarar óaldar í veðurfari, því að sums staðar var þeim konum kennt um þetta hrakviðri, sem taldar voru til galdranorna. Það var þó ekki hér á landi. Á þessu skeiði gengu jöklar fram í Ölpunum, eyddu þorpum og fylltu svissneska dali af ís og jöklum. Svipuð þróun var einnig hér heima. Það var raunar ekki fyrr en á þessari öld sem tók að hlýna á Íslandi og fullyrða má að Litla ísöld hafi gengið yfir.

Í nýlegum sjónvarpsþáttum hefur brezka sjónvarpsstöðin BBC fjallað um Golfstrauminn og nýjustu kenningar um hann, gróðurhúsaáhrif og yfirvofandi ísöld á norðurhveli jarðar. Hafa þetta verið heldur ógnvekjandi þættir. Hafa þeir verið í svipuðum dúr og upplýsingarnar í The Coming Global Superstorm, svo að lítið eða ekkert ber þar á milli. En ef rétt er það sem ýmsir vísindamenn fullyrða um hlýnandi veðurfar á jörðinni, ekki sízt vegna gróðurhúsalofttegunda, verður ekki komizt hjá nýrri ísöld - og það fyrr en síðar. Ástæðan er einfaldlega sú að eftir hlýviðrisskeið bráðnar ísinn á norður- og suðurhvelinu. Höfin fyllast af ósöltu vatni, og Færibandið, eða Golfstraumurinn, getur ekki haldið áfram hringrásinni, því að saltmagnið breytist og straumurinn kemst ekki leiðar sinnar. Færibandið hverfur úr höfunum. Þá yrði Bretland einnig einhvers konar heimskautsland eins og í fyrndinni, svo og öll Mið- og Norður-Evrópa, Kanada og norðurhluti Bandaríkjanna, svo að dæmi séu tekin. Allt hefur þetta gerzt áður - og raunar margoft - og vafalaust að það muni enn gerast, en þó er ástæðulaust fyrir mannskepnuna að ýta undir þessa þróun með óhóflegri brennslu kolefnis um allar jarðir, en það læsir inni hitann og heldur honum við þar til heimskautin hafa bráðnað og ofurstormarnir tekið við. Þeir munu, að því er fullyrt er, drepa allt líf á þessum slóðum, það bognar og brestur eins og strá í vindi. Vísbendingar um slíka þróun væru harðir vetur og rigningasumur.

Lýsingar bókarhöfunda eru einhvers konar hrollvekja og framtíðarsýnin ægileg. En þetta ferli væri víst hægt að stöðva, ef heimurinn fengizt til að draga úr brennslunni og þar með gróðurhúsaáhrifunum. En hver getur haft vit fyrir heiminum?

Enginn!

Enn er verið að brenna skóga, framleiða stærri bíla; reisa fleiri verksmiðjur sem ganga ekki fyrir vistvænni orku.

Golfstraumurinn í hættu?

SÍÐUSTU rannsóknir benda til að breyttir hafstraumar á norðurslóðum hafi haft í för með sér þurrveðursskeið í Ameríku á 16. öld - þá að sjálfsögðu ýtt undir eyðimerkur þar vestra. Vatnsmagnið í þessu Norður-Atlantshafsrennsli samsvarar hvorki meira né minna en 70-80 Amazon-fljótum og 30% af öllum hita sem berst til Evrópu má rekja til þessara strauma. Þessi varmi samsvarar hita frá einni milljón orkuverum, að því er fullyrt er í fræðilegri sjónvarpsmynd nýlega.

Ýmsir eru þannig þeirrar skoðunar að við séum á leið undir íshelluna miklu - og það fyrr en síðar, ef ekki verður við brugðizt; þeir eru sem sagt þeirrar skoðunar að við séum í sporum mammútanna. Í raun og veru ættum við Íslendingar að hafa forystu um að leiða heiminn út úr þessari ægilegu framtíðarsýn, gera kröfur til þess að um þetta sé fjallað, án undansláttar. Það er engin ástæða fyrir mannkynið að gera skammsýnina að helzta viðfangsefni sínu; hugsjón sinni og takmarki.

Í brezkum sjónvarpsþætti sem hér var sýndur ekki alls fyrir löngu var samtal við hafrannsóknarmanninn Walley Broecker, haffræðiprófessor, sem hefur komið fram með kenningar um Golfstrauminn undir nafninu Færiband Atlantshafsins. Samkvæmt hugmyndum hans og rannsóknum geta gróðurhúsaáhrifin orðið til þess að stöðva þetta lífsnauðsynlega rennsli og breyta hringrás þess með þeim afleiðingum, að Ísland og önnur lönd á þessum slóðum hverfi undir ís - og það á tiltölulega skömmum tíma, eins og fyrr getur. Þetta kemur heim og saman við ýmsar aðrar kenningar og hugmyndir sem gera ráð fyrir því, að slík breyting geti orðið nánast eins og hendi sé veifað. Boranir í Grænlandsjökul sýna einnig skyndilegar veðurfarsbreytingar. Ísinn suður af norðurskautssvæðinu bráðni á tiltölulega skömmum tíma vegna gróðurhúsaáhrifa og í staðinn fyrir að hitinn hækki í landi eins og Íslandi yrði óhjákvæmilegt kuldaskeið með afdrifaríkum afleiðingum. Slík breyting ætti, ef af yrði, rætur að rekja til breytinga á högum mannsins á síðustu öld, það er að segja, hvernig hann hefur eyðilagt jörðina með því að hjúpa hana koltvísýringi sem myndast við brennslu olíu, kola og eldiviðar, - og væri þá útblástur frá bílum ekki minnsti skaðvaldurinn. Ef reynt yrði aftur á móti að hafa hemil á brunanum, væri hægt að stöðva þessa óheillaþróun, jafnvel snúa henni við. Ef dregið yrði, þótt ekki væri nema að litlu leyti úr brennslu olíu og eldiviðar, mundu gróðurhúsaáhrifin minnka þegar í stað - og síðar að mestu.

Kannski stöndum við á tímamótum sem ráða úrslitum um líf okkar á jörðinni. Bandarískur vísindamaður benti á það 1988 að gróðurhúsaáhrifin mætti fyrst og síðast rekja til þess að sérhver jarðarbúi leysti um eitt tonn af koldíoxíði eða koltvísýringi út í andrúmsloftið árlega, en viðbrögð margra voru: það liggja engar sannanir fyrir þessu! og enginn veit þetta! Fáir hafa áhuga á þessu, hvað þá áhyggjur - en þá mætti spyrja: Væri ekki skynsamlegra að hlusta; það væri að minnsta kosti skaðlaust. Afstaðan sem fælist í því að bíða og sjá hvað sæti gæti orðið dýrkeypt. Hún gæti kostað okkur sjálfan Golfstrauminn!

Víða er fátækt í heiminum og ólíklegt að öreigar þriðja heimsins séu óðfúsir að draga úr notkun þeirra efna sem gætu leyst orkuvanda þeirra og bætt lífskjörin. En þó má reyna - og þá einkum reyna að finna nýjar leiðir til úrlausnar.

Velferð í Kína hefur aukizt mjög undanfarin misseri, eða frá því Kínverjar hófu tilraunir með svokallaða sósíalíska markaðsstefnu, en ef þeir hefðu sömu kjör og íbúar í velferðarríkjum heimsins - og hver fjölskylda ætti 1-2 bíla - mundu þeir þurfa á að halda mun meiri olíu daglega en öll olíuframleiðsluríki heims gætu sett á markaðinn. En hvað mundi þá gerast? Svarið við þeirri spurningu gæti falizt í orðum Völuspár: Sól tér sortna(!).

Munurinn á því sem gæti gerzt nú og ástandinu á norðurhveli jarðar, þegar mammútarnir frusu eins og hendi væri veifað, er sá að nú hefur maðurinn kynt undir þessa óheillaþróun, en þá mátti einungis rekja hana til náttúrunnar. Hún gat ekki á nokkurn hátt verið af mannavöldum og engin leið að koma í veg fyrir þá ofurstorma sem þá geisuðu. Þá var enginn iðnaður, enginn útblástur frá bílum, lítil sem engin brennsla kolefna sem læstu jarðarhitann inni og bræddi jökla. Þá var það náttúran sjálf sem sá um þróunina, líklega helzt með ógnlegum eldgosum og gífurlegum skógareldum, að því er ýmsir telja.

Samkvæmt Íslenzkri alfræðibók eru gróðurhúsaáhrif skilgreind með þessum hætti: Fyrirbæri sem leiðir til hitunar umhverfisins vegna innrauðrar geislunar sem endurvarpast í miklum mæli í gufuhvolfi jarðar. Sólargeislar sem eiga greiða leið inn í gufuhvolfið, hita jörðina og þá sendir hún frá sér innrauða geisla sem koltvíoxíð andrúmsloftisins gleypir og endurvarpar. Jafnvægi næst á ný milli sólarljóssins og innrauðu geislunarinnar, en við hærri hita. Aukið magn koltvíoxíðs (einkum vegna brennslu kola og olíu) er talið geta leitt til hækkunar meðalhita og annarra loftslagsbreytinga; g. (þ.e. gróðurhúsaáhrif) draga nafn af samsvarandi fyrirbæri í gróðurhúsi.

Það væri mikil þverstæða ef ástæða væri til að fagna því að sá spádómur rættist, að olíubirgðir jarðar yrðu uppurnar á þessari öld. Það gæti að vísu orðið til þess að menn legðu skógana undir sig í ríkara mæli en verið hefur, en þeir eru lungu jarðar, eins og alkunnugt er, og án regnskóganna í Amazon mundi verða gríðarleg loftslagsbreyting á jörðinni. Það hefur því aldrei verið meiri ástæða til að vernda þessi lungu og hlú að þeim eins og unnt er. Amazon er ásamt Kongó-fljóti eina ómengaða stórfljót jarðar.

En ef olían yrði uppurin og það tækist að stilla eldiviðarbrennslu í hóf mundi koldíoxíð eða koltvísýringur ekki fara út í andrúmsloftið í þeim mæli sem verið hefur. Þannig mundu gróðurhúsaáhrif minnka stórlega og það gæti bjargað jörðinni, ekki sízt norðlægum löndum sem yrðu fyrstu fórnardýr nýrrar ísaldar.

Tíminn og vetnið

Ef hinn gamli hefðbundni orkugjafi, olían, væri ekki fyrir hendi, yrðu menn að leggja áherzlu á vatns-, vind- og sólarorku. En slík orka er vistvæn, mengunarlaus og æskilegast væri, að menn sneru sér meir að henni en verið hefur, ekki sízt vetnisframleiðslu. Það væri heillavænleg þróun - og kannski einhver sú heillavænlegasta nú um stundir - að reyna til að mynda að framleiða bíla sem ganga fyrir vetnisorku. Íslendingar hafa tekið þátt í þessari þróun með samstarfi við einn helzta bílaframleiðanda Þýzkalands og eru feiknakostnaðarsamar tilraunir með slíka bifreiðaframleiðslu hafnar í Þýzkalandi. Það er fagnaðarefni að við skulum eiga aðild að þeim. Ísland getur orðið mikið vetnisland og virðast Þjóðverjar stefna að því að sannfæra okkur um það. Það er okkur og raunar öllum heimi lífsnauðsyn að þessi þróun takist og helzt ætti að stefna að því að allar bifreiðar í framtíðinni gangi fyrir vetnisorku, eða þá sólarorku eða raforku, ef það þætti henta. En vetnisorkan er ekki sízt framtíðarorka mannkynsins og mætti hún taka við af olíuorkunni eins fljótt og unnt væri.

Vetnisframleiðsla er hentug í löndum eins og Íslandi þar sem hægt er að nota endurnýjanlega orku, þ.e. vatnsorku, til framleiðslunnar. En hún breytir engu þar sem nauðsynlegt er að nota olíu sem orkugjafa. Við eigum að leggja áherzlu á þessa framleiðslu og efla hana með tilraunastarfsemi eins og nú er gert, og það er einkar ánægjulegt að Shell skuli eiga aðild að þessum tilraunum, því að olíufélög og olíuframleiðendur hafa fremur dregið úr því að slíkar tilraunir séu gerðar en ýtt undir þær. Það er líka ástæða til að fara að öllu með gát því að enn getur vetnið verið viðsjárvert, ef ekki er farið með það af ýtrustu varkárni. Vetninu fylgir enn geymsluvandi eins og bent er á í nýlegri grein Egils Egilssonar hér í blaðinu, Tækni - Vetnisþjóðfélagið Ísland. Enn er t.a.m. erfitt að geyma vetnisgas í hreinu, samþjöppuðu formi, t.d. í eldsneytisgeymi í fólksbíl. Ef farin yrði metanól-leiðin til vetnisframleiðslu, en hún hefur enn nokkra mengun í för með sér (minni þó en helmingur þeirrar koltvíildismengunar í útblæstri bíla sem við þurfum nú að sætta okkur við), þá gætum við nýtt útblástur núverandi stóriðju á Íslandi sem grunnefni í metanól-framleiðslunni, þ.e. kolmonoxíð sem ásamt vetni og orku yrði notað í framleiðsluna. Egill segir m.a.: "Samkvæmt grein sem prófessorarnir Bragi Árnason og Þorsteinn Ingi Sigfússon eru að birta í tímaritinu International Journal of Hydrogen Energy má ætla að verði þessi núverandi úrgangsefni nýtt, þurfum við að reisa orkuver upp á um rúmlega fjögur hundruð megavött til að framleiða eldsneyti sem mundi duga langleiðina í það að koma í stað innflutts bensíns og dísilolíu dagsins í dag. Þessi virkjanaþörf er ekki meiri en sem nemur því sem Búrfellsvirkjun framleiðir nú, ásamt einni af minni virkjunum Þjórsár, Sultartangavirkjun til dæmis. Á hinn bóginn er hér um að ræða slíkt þjóðþrifamál, að erfitt er að ímynda sér að ekki myndi verða sátt um virkjanaframkvæmdir því til framdráttar enda yrði slík virkjun ekki bundin við ákveðinn landshluta, heldur mætti nánast reisa hana hvar sem teljast mætti hagkvæmast."

Þróunin mun vafalaust draga úr mengunarhættunni.

Vetni getur ekki sízt verið ákjósanleg orka fyrir þotur og skip og má ætla að fram á það verði sýnt fyrr en síðar á þessari öld.

Í skýrslu Shell hf. segir m.a.: "Það er nýstofnað félag, Shell Hydrogen, sem kemur að því verkefni sem lýtur að þróun vetnissamfélags á Íslandi. Jan Smeele fulltrúi Shell Hydrogen sagði við stofnun Íslenskrar NýOrku ehf. að margir undruðust að fyrirtæki eins og Shell, sem sérhæfði sig í viðskiptum með fljótandi eldsneyti, skyldi sýna slíkan áhuga á tilraunum með endurnýjanlegar orkulindir á borð við vetni. "Enn er fljótandi jarðefnaeldsneyti ódýrasta og bezta lausnin á orkuþörf heimsins. En við erum að hugsa til framtíðar og við trúum því að í framtíðinni muni eftirspurn eftir endurnýjanlegum orkugjöfum aukast mjög," sagði Jan Smeele."

Kjarnorkan hefur aftur á móti brugðizt, enda alltof hættuleg eins og Chernobyl-slysið sýndi. En hún hefur þó það til síns ágætis að hún ýtir ekki undir gróðurhúsaáhrif og mun þannig ekki eiga þátt í því að eyðileggja lífsbjörg okkar, Golfstrauminn.

Þegar olían verður upp urin hverfur ekki einungis gífurleg mengun, heldur er augljóst að tangarhald olíuframleiðenda, ekki sízt arabaþjóða, á öðrum löndum minnkar til muna. Við verðum eins og aðrar þjóðir að hlaupa eftir duttlungum olíuframleiðenda og síðustu olíuverðshækkanir hafa kostað íslenzka flotann hálfan þriðja milljarð þar sem olíuvörur hafa hækkað um rúmlega 65% að undanförnu, að ekki sé nú talað um bíleigendur!

Það skyldi þó ekki vera að vetnisorkan ætti eftir að koma í veg fyrir að Ísland, ásamt öðrum norðlægum löndum, yrði ofurstormum og ísavetrum að bráð. Slíka óheillaþróun mætti rekja til skammsýni og sofandaháttar, áhugaleysis um gróðurhúsaáhrif, hirðuleysis um þróun umhverfis í kringum okkur.

Væri ekki ástæða til að taka alvarlega þær viðvaranir sem okkur hafa borizt til eyrna? Væri ekki ástæða til að þjóð, sem yrði fyrst allra fórnardýr óvæntra stökkbreytinga í veðurfari, tæki til hendi og hugsaði um framtíð sína og örlög, en hæfi þá jafnframt einhvers konar krossferð gegn gróðurhúsaáhrifum, t.a.m. á mikilvægum ráðstefnum, þar sem unnt væri að ná eyrum þeirra sem örlögum geta valdið. Enginn veit hver þessi þróun verður, en full ástæða er til að taka mark á þeim viðvörunum sem hvarvetna glymja nú í vísindaheiminum. Það gæti að vísu kostað fólk í öðrum löndum sunnar einhverjar fórnir að koma í veg fyrir nýja ísöld - og margt af þessu fólki er harla fátækt eins og minnzt var á - en ekki mundi það bæta úr fátækt þess, ef háþróuð menningar- og iðnaðarríki norðursins færu undir ís vegna óhóflegrar framleiðslu efna sem gætu - og hafa að öllum líkindum nú þegar - breytt veðurfari á þessari dýrmætu jörð okkar, sem er augsýnilega mun viðkvæmari fyrir alls kyns áhrifum en við hugðum fram að þessu. Við höfum ekki aðra jörð til vara!

Fyrr á tímum var talað um jörðina eins og guðlega veru, hún var persónugerð og dýrkuð eins og gyðja. Nú mætti taka upp einhvers konar dýrkun á þessum heimkynnum okkar, ef það gæti orðið til þess að augu manna opnuðust fyrir hættum sem gætu orðið dýrkeyptari en nokkur önnur þau vandamál sem við manninum blasa nú um stundir. Við ættum að taka upp forystu fyrir því að vernda jörðina og koma í veg fyrir að hún verði hálfóbyggileg - af okkar eigin völdum.

Enn harðna vindar tímans. Vonandi verður norðurhvelið ekki einungis handa þeim afkomendum mannsins sem gætu staðizt ísöld, frosthörkur og ofurvinda, það er þeim vélmennum sem við höfum hannað til að létta undir með sjálfum okkur á tvísýnni tölvuöld.

 

28. marz, þriðjudagur

Við Styrmir töluðum við Halldór Ásgrímsson. Styrmir var stutt, hann þurfti að fara við jarðarför. Ég talaði við Halldór til klukkan hálfþrjú. Hann var rólegur og honum lá mikið á hjarta. Hann langaði til þess að við hefðum samtal við Valgerði Sverrisdóttur, iðnaðarráðherra, þar sem hún legði línurnar um framhald álversmálsins á Reyðarfirði. Þau hafa í hyggju að hnika til stefnunni í þeim málum og mér skilst að Norsk Hydro sé spenntara fyrir því sem hin nýja áætlun gerir ráð fyrir en hinu sem unnið hefur verið að hingað til, þ.e. að gera ráð fyrir stækkuðu álveri á Reyðarfirði, þannig að það gæti framleitt 360 þúsund tonn í stað 120 þúsund tonna. En til þess þyrfti að virkja fyrir ofan Kárahnjúka og búa til lón eða mikið stöðuvatn allt upp undir jökul. En þar með yrði fremur gert ráð fyrir því að Eyjabökkum yrði hlíft, þeim yrði ekki sökkt undir vatn. Aftur á móti mundi lítið sem ekkert vatn fara í gljúfrin sem Halldór telur að séu dýrmæt náttúruprýði. Hann sagði mér að vatnið í Jökulsá á Dal sé eingöngu jökulvatn, það renni engar lindár í ána, svo að það yrði engin bergvatnsá eftir til að falla um gljúfrin. Áin sé alfarið úr jöklinum og dragi ekkert til sín á leiðinni. En fyrir neðan gljúfrin mundi myndast bergvatnsá úr nokkuð öflugum lindám á leiðinni niður Jökuldal og þar gæti orðið ein bezta laxveiðiá landsins. Stíflan fyrir ofan Kárahnjúka yrði stór og mikil og hin mesta hér á landi og vatnið tekið í göngum þar sem Jökulsá í Fljótsdal yrði einnig virkjuð. En Eyjabökkum yrði hlíft. Það þyrfti enginn að hafa áhyggjur, hvorki af gæsinni þar né hreindýrahjörðum. Aðalatriðið fannst mér þó þetta: að ef þessi stefna yrði tekin, þá yrði öll áætlunin sett í lögformlegt umhverfismat eins og hún leggur sig og ekkert aðhafzt fyrr en þessi lögformlega leið hefði verið farin og niðurstöður lægju fyrir. Niðurstöðurnar væru ekki í höndum skipulagsstjóra, heldur ráðherra að vísu, en hvað sem því liði þá lægju allar athugasemdir fyrir og kannaðar eins og lög gerðu ráð fyrir. Hann spurði hvort við værum svo harðir á okkar línu að við gætum ekki sagt frá slíkri áætlun, en ég sagði honum, að svo væri ekki. Við hefðum einungis óskað eftir lögformlegu umhverfismati á Eyjabökkum en það hefði aldrei hvarflað að okkur að hlíta ekki niðurstöðunni. Hið sama gilti um þessa nýju áætlun, að öllu mati loknu og samkvæmt réttri niðurstöðu myndum við að sjálfsögðu hlíta því. Það væri sjálfsagt að kynna málið í Morgunblaðinu með þeim hætti sem hann hefði óskað og gæti hann haft samband við okkur, hvenær efni stæðu til þess. Hann sagði að slík virkjun yrði langmesta mannvirki hérlendis. Það myndi kosta milli eitt og tvö hundruð milljarða og Norðmennirnir væru reiðubúnir að auka aðild sína að slíkri virkjun um 15%, að mig minnir, eða upp í 40% eignaraðild, og ef íslenzkir fjárfestar væru þeir ræflar og aumingjar að þeir þyrðu ekki að taka þátt í þessu með 15-20 milljarða króna framlagi, þá væri Norðmennirnir enn reiðubúnir að setja meira fjármagn í verkið. Hann sagði að munurinn á Jökulsá á Dal og Jökulsá á Fjöllum væri sá að hin síðarnefnda væri stærsta bergvatnsá landsins, ef það væri mælt sem einungis væri úr lindám, en allt öðru máli gengndi um Jökulsá á Dal eða Brú. Hann sagði að Jökulsá á Fjöllum væri ekki til umræðu og ég heyrði á honum að honum fyndist ekki koma til greina að hreyfa við henni, enda væri Dettifoss og gljúfrin fyrir neðan hann einstæð náttúruperla. Honum var mikið niðri fyrir enda er þetta ekkert smámál og áreiðanlega erfitt að koma mörgum í skilning um að þessi virkjun eigi rétt á sér, náttúruverndarfólki yrði ekki hnikað, en það vissu allir að hann væri ákveðinn í því og hefði lagt Framsóknarflokkinn að veði fyrir því, að Austfirðingar fengju þessa virkjun og þetta álver og hann mundi standa við það. Hann hefði staðið í slag við Norðmenn vegna þess þeir hefðu haft tilhneigingu til að hlaupa frá málinu, en nú væri slíku undanhaldi lokið, ef þessi leið væri farin. Norsk Hydro væri sterkt fyrirtæki, gagnsætt og opið og ástæðulaust að hafa fordóma gagnvart samstarfi við þá. Hitt væri annað mál að Norðuráll gæti ekki tekið þátt í svo mikilum framkvæmdum, enda væri það            fjölskyldufyrirtæki, lokað eins og hvert annað hlutafélag með slíku sniði, ja eigum við að segja O. Johnsen og Kaaber, sagði hann brosandi, - þótt ég hafi ekkert á móti því fyrirtæki!

 

Halldór sagði að framkvæmdir gætu ekki hafizt fyrr en í fyrsta lagi næsta vor en það yrði að koma í ljós…..

 

 

30. marz, fimmtudagur

Guðmundur Halldórsson, fyrrum blaðamaður Morgunblaðsins, var jarðsettur í dag. Í erfidrykkjunni hitti ég gamlan kennara minn, föður hans; dr. Halldór Halldórsson. Hann er yfir nírætt en sagði mér að hann hefði lent í könnun um ellihrumleika og fengið 10. Ég stóð mig eins vel í þessu prófi og þú þegar þú skrifaðir hjá mér ritgerðina um Kristrúnu í Hamravík, bætti hann við - og komum okkur saman um að merkingarfræðin sem hann kenndi mér í Háskóla væri einhver skemmtilegasta námsgrein sem hugsazt gæti. En þeir kunna ekkert í henni sem kenna við Háskólann núna, bætti hann við. Ef þig vantar hana, fæst hún í Bóksölu stúdenta. Ég sagðist mundu arka þangað og ná mér í eintak.

Halldór var frábær kennari og ég stóð mig vel undir hans handleiðslu, mun betur en hjá Alexander Jóhannessyni síðar.

Allt eins og blómstrið eina var að sjálfsögðu sungið yfir Guðmundi. Ég fór að hugsa um hvað allt væri afstætt, þegar fólk væri metið. Það þætti t.a.m. ekki gott, ef einhver nútímamaður hefði ort þennan undurfagra sálm. Í fyrsta lagi sagði Þórbergur, að blóm yxu ekki á sléttri grund, í öðru lagi þætti ekki gott að hafa ó og af sem stuðla og höfuðstafi. Þá þætti ekki heldur gott að tala um að æskan sé ung, eins og segir í öðru erindi, og ekki heldur að nota en sem stuðul. Þá er í þriðja erindi óþarft að tala um að grös og jurtir séu grænar og sízt af öllu að stör sé áherzlulaus liður í vísuorðinu: reyr, stör sem rósir vænar... Meira var ekki sungið af þessum sálmi og læt ég hitt því eiga sig. Nú mundi enginn sjá í gegnum fingur við slík braglýti, ef ort væri í dag. En sálmurinn nýtur aldurs síns og frægðar höfundar; að sjálfsögðu. Allt sem unnt væri að gagnrýna gleymist. Á hitt er einungis litið sem fagurt er og dýrmætt.

Og þannig á að dæma þennan sálm. Hann er í senn fagur og dýrmætur, þótt ekki sé hann gallalaus. En tíminn hefur strikað yfir gallana og það eitt metið sem fagurt er; ekki sízt samlíkingin við sláttumanninn.

Þá las presturinn, sr. Árni Bergur Sigurbjörnsson, einhvern aleftirminnilegasta kafla Gamla testamentisins, þ.e. 12. kafla Prédikarans. Hann hljóðar svo: "Og mundu eftir skapara þínum á unglingsárum þínum, áður en vondu dagarnir koma og þau árin nálgast, er þú segir um: "Mér líka þau ekki" - áður en sólin myrkvast og ljósið og tunglið og stjörnurnar, og áður en skýin koma aftur eftir regnið - þá er þeir skjálfa, sem hússins geyma, og sterku mennirnir verða bognir og kvarnarstúlkurnar hafast ekki að, af því að þær eru orðnar fáar, og dimmt er orðið hjá þeim, sem líta út um gluggana, og dyrunum út að götunni er lokað, og hávaðinn í kvörninni minnkar, og menn fara á fætur við fuglskvak, en allir söngvarnir verða lágværir, þá menn eru hræddir við hæðir og sjá skelfingar á veginum, og þegar möndlutréð stendur í blóma og engispretturnar dragast áfram og kaper-ber hrífa ekki lengur, því að maðurinn fer burt til síns eilífðarhúss og grátendurnir ganga um strætið - áður en silfurþráðurinn slitnar og gullskálin brotnar og skjólan mölvast við lindina og hjólið brotnar við brunninn og moldin hverfur aftur til jarðarinnar, þar sem hún áður var, og andinn til Guðs, sem gaf hann.

Aumasti hégómi, segir prédikarinn, allt er hégómi!"

Ekki verður það nú betur orðað(!)

 

2. apríl, sunnudagur

Reykjavíkurbréf

Í nýlegu Reykjavíkurbréfi var komizt svo að orði að það hafi aldrei verið tilgangur þeirra sem boðuðu ágæti almenningshlutafélaga hér í Morgunblaðinu fyrr á árum að það ætti að leiða til auðsöfnunar fárra, heldur sem flestra. "Þessi stefna hefur að mörgu leyti þróazt ágætlega með okkur, en hefði þó mátt leiða til meiri jafnaðar og það var aldrei tilgangur hennar að fáir útvaldir gætu lagt undir sig mikinn auð í skjóli þessara vígorða. En þróun síðustu missera hefur sýnt að þeir sem hafa handa á milli það sem úrslitum ræður, peninga, auðmagnið, geta nýtt þessa fjármuni til meiri auðsöfnunar en þekkzt hefur í þessu þjóðfélagi frá fyrstu tíð (engu líkara en peningar vaxi á trjám þessa fólks!) Það var aldrei markmið, hvorki Morgunblaðsins né Sjálfstæðisflokksins ef því er að skipta, en þó virðast ýmsir þeirrar skoðunar að þetta sé æskileg þróun, þótt hún sé harla tvíbent og gæti haft ögrandi hættu í för með sér. Sumir fullyrða að þessi græðgi, eða þetta hömlulausa óhóf sé hin eina, sanna frjálshyggja, en það er rangt."

Það er auðvelt að finna þessum orðum stað, að sjálfsögðu. Og þá er ekki síður unnt að sýna framá að velferðarþjóðfélag fellur ágætlega að frjálshyggju, ef rétt er á málum haldið.

Leikreglur séu virtar

Frjálshyggja er ekki endilega nein síðkapítalísk stefna sem skilur þá eftir á köldum klaka sem minna mega sín eða þurfa við fátækt að búa. Þvert á móti er það innbyggt í mannúðarstefnu hennar sem á rætur í þjóðarsáttmála byltingarmanna í Frakklandi 1789, þ.e. að þjóðfélaginu beri skylda til að sjá þeim farboða sem geta það ekki sjálfir.

Hitt er svo auðvitað kjarni þessarar stefnu að menn fái tækifæri til að haga lífi sínu að eigin hætti, en ekki samkvæmt fyrirmælum ríkis og valdhafa og þá ekki síður, að þeir hafi svigrúm til að koma undir sig fótunum, megi ráðskast með líf sitt og efni að eigin vild og án mikillar afskiptasemi hins opinbera, svo fremi sem allt fari þetta fram að siðlegum hætti og innan þeirra takmarka sem siðalögmál nútímasamfélags gera kröfur til.

Ólíkar lausnir í ólíkum löndum

Það er þá einnig íhugunarefni, bæði fyrir svokallaða frjálshyggjumenn og aðra, sem einn viðkunnanlegasti boðberi frjálshyggjunnar, Karl Popper, sagði í samtali við Hannes Hólmstein Gissurarson, en það birtist í 2. hefti Frelsisins 1985; þar sagði þessi merki andstæðingur alræðisstefnu kommúnista og túlkandi mannúðarstefnu frjálshyggjunnar, að hún yrði aldrei fullsköpuð, eins og hann komst að orði: "Popper sagði síðan að honum fyndist sumir frjálshyggjumenn okkar daga vera heldur miklir draumóramenn eða útópistar. Þeir tryðu á fyrirmyndarríki frjálshyggjunnar, staðleysu eða útópíu, þar sem stjórnmál væru úr sögunni. Hann væri þeirrar skoðunar, eins og aðrir frjálshyggjumenn, að brýnasta verkefnið væri að minnka ríkisafskipti. Ekkert væri eins hættulegt frelsinu og risastórt ríkisbákn, þunglamalegt kerfi. En einhver ríkisafskipti væru þó alltaf nauðsynleg. Hann sagði: "Það er innri spenna í frjálshyggjunni, sem við getum ekki lokað augunum fyrir. Annars vegar tortryggjum við frjálshyggjumenn allir valdið. Hins vegar þurfum við valdsins með til þess að tryggja frelsið. Við verðum að fylgja verndarstefnu, sem ég kalla svo - beita ríkisvaldinu til þess að vernda frelsið. Við höldum frelsinu ekki nema með sífelldri aðgát, gagnrýni, baráttu. Frjálshyggjan verður að leysa þessa spennu, og lausnirnar hljóta að vera ólíkar í ólíkum löndum og á ólíkum tímum. Frjálshyggjan verður þess vegna aldrei fullsköpuð. Hún er endalaus leit að lausnum, tilraun til að takmarka valdið, binda það, svo að það geti horft til heilla fyrir fólk."

Endalaus leið að lausnum, það hljómar vel, ekki síður en þau orð að frjálshyggjan sé tilraun til að takmarka valdið; það er þá ekki síður íhugunarefni að lausnirnar hljóti að vera ólíkar í ólíkum löndum og á ólíkum tímum. Marxistar héldu á sínum tíma að kommúnisminn væri fullskapaður, hann hefði stokkið eins og guðleg forsjón út úr heila Leníns og Stalíns, en annað hefur komið í ljós. Hann hafði í för með sér kerfi sem var glæpsamlegt í eðli sínu og fylgikvillarnir voru takmarkalaus valdbeiting, einhyggja, morð og aðrir glæpir. Þetta var blekkingarvefur kóngurlóarinnar og margar flugur lentu í honum.

Það er þannig mikill munur á þessu tvennu, frjálshyggju og marxisma, ef vel er athugað, og engin ástæða til að rugla þessu saman, eins og oft er gert. Frjálshyggjan verður ekki útlistuð eins og marxisminn, hún verður ekki skýrð sem endanlegt guðsorð, ef svo mætti segja, heldur kallar hún á spennu - og þá ekki sízt milli þeirra sem telja sig frjálshyggjumenn. Sumir eru í þessu sama hefti Frelsisins kallaðir harðir frjálshyggjumenn, aðrir, eins og Popper, sveigjanlegir frjálshyggjumenn og mætti það áreiðanlega vel til sanns vegar færa.

Það er athyglisvert að helzti boðberi frjálshyggjunnar, Ólafur Björnsson prófessor, er kallaður sveigjanlegur frjálshyggjumaður í þessu Frelsis-hefti, enda vafalaust rétt, ekki sízt með tilliti til þess hvernig hann skýrði sjálfur þetta þjóðfélagsfyrirbrigði.

Menningarleg viðleitni

Það mætti vafalaust halda því fram að einhverjir harðir frjálshyggjumenn væru þeirrar skoðunar, að ástæðulaust sé að halda sérstaklega upp á velferðarríkið, og einatt hefur það komið fram að ungt fólk, sem kennir sig við frjálshyggju, hefur allt á hornum sér, þegar varið er fjármagni ríkisins, eða skattpeningum fólksins eins og sagt er, til lista, menningar og ýmissa þeirra stofnana sem hafa það hlutverk með höndum að standa vörð um þessa þætti þjóðfélagsins; hvort sem þeir heita Þjóðleikhús, Ríkisútvarp eða eitthvað annað (sumir ljósvakarnir eru aðför að tungunni). Þessar stofnanir eiga að vera útverðir þess arfs sem okkur ber skylda til að rækta og ávaxta og þeim er ætlað að taka að sér stærri verkefni en svo, að einstaklingar hafi bolmagn til að sinna þeim eins og nauðsyn krefur. Þær gegna sem sagt svipuðu hlutverki og skólarnir og eiga því rétt á sér með sama hætti og þeir. Þetta hefur náttúrlega tekizt misjafnlega eins og allt sem við þurfum að glíma við, en þó er áreiðanlega unnt að fullyrða, að starfsemi þessara ríkisfyrirtækja hafi verið íslenzkri menningu og arfleifð okkar mikilvægur og skjólgóður vermireitur og þá eru þau ekki sízt mikilvæg í þeirri hatrömmu baráttu sem nú fer fram um varðveizlu tungunnar en hún var að dómi Jóns forseta hornsteinn íslenzks sjálfstæðis. Hann talaði jafnvel um rétt íslenzkrar tungu.

Mannúðleg frjálshyggja

En hvað sem því líður þá hafa frjálshyggjumenn ekki þurft að leita langt yfir skammt til að fá leiðsögn um skóglendi stefnu sinnar, því að Ólafur Björnsson var óhræddur að lýsa þeim skoðunum sem vel féllu að mannúðlegri frjálshyggju. Menn ættu ekki að gera sér hana að gamanmálum eða hafa hana í flimtingum, eins og gert hefur verið, eða kalla hana til ábyrgðar fyrir allar þær öfgar sem vaxa nú eins og arfi um graslendi þess borgaralega velferðarþjóðfélags, sem blasir við allt í kringum okkur. Fæst af því sem menn kalla frjálshyggju kemur henni við á nokkurn hátt. Samt er hún kölluð til ábyrgðar fyrir vanstilltar skoðanir og alls kyns fullyrðingar þeirra fjölmiðlavéla sem láta dæluna ganga sýknt og heilagt og virðast aldrei leiða hugann að því að orð eru dýr og merking þeirra mikilvæg. Allur þessi vaðall, hvorki stjórnmálamanna né annarra, kemur frjálshyggju ekkert við, ekki frekar en það lýðræði sem öfgamenn nota til að fegra og upphefja málstað sinn.

Steingrímur Hermannsson getur þess í öðru bindi ævisögu sinnar, kaflanum "Hrollvekjan", að Ólafur Björnsson hafi flutt fræga ræðu á Alþingi 1971 þar sem hann talaði um þau vandamál sem við blöstu eins og hverja aðra hrollvekju. En Steingrími þykir ekki minna um vert að Ólafur hafnaði "bæði frjálshyggju og marxiskum áætlunarbúskap í ræðu sinni og sagði hvort tveggja eiga rót sína að rekja til hugmyndafræði sem tilheyrir liðinni tíð, en ekki nútíma þjóðfélagi". Steingrímur flaskar á því að Ólafur var ekki að afgreiða frjálshyggjuna í þessari ræðu sinni, heldur margt annað sem ýmsir töldu til frjálshyggju og telja enn - og þá að sjálfsögðu fyrir einhvern misskilning, eða einfaldlega af illvilja í garð þeirrar borgaralegu einstaklingshyggju sem gerir kröfu til nægilegs olnbogarýmis fyrir hvern einasta þjóðfélagsþegn og minnkandi afskipta samfélagsins af lífi hans og umsvifum. Ólafur Björnsson nefnir ekki frjálshyggju í ræðunni, enda á hann ekki við hana, heldur andhverfu hennar, öfgar og ofsa sem koma henni ekkert við. Flest af því sem aflaga hefur farið undanfarið hefur verið skrifað á reikning frjálshyggjunnar án þess það merki neitt - og allra sízt það, sem sagt er, að það merki, eins og bent hefur verið á.

Steingrímur Hermannsson bætir því við að Ólafur hafi sagt, að þeir sem syngja framtaki, frelsi og einstaklingshyggju lof séu helteknir af þeirri kenningu "að eigingirnin sé æskilegasti hvati mannsins til dáða og öllum sé heimilt að ota fram sínum tota, ef það ekki beinlínis brjóti í bág við refsilöggjöfina".

En lítum nánar á það sem Ólafur sagði í raun og veru; samkvæmt þingtíðindum komst hann m.a. svo að orði: "Nú fara kosningar í hönd og næstu mánuðir þegar stjórnmálaflokkarnir biðla til kjósenda verða skemmtilegir tímar fyrir hinn óbreytta borgara.

"Klippt og kembd og þvegin

komin er hún á stallinn,

hafra, mjólk og heyin

henni gefur karlinn,"

 

kvað eitt af góðskáldum okkar um uppáhaldshryssu sína. Já, það þarf ekki að efa að vel verður kjósendum séð fyrir kembingunni og þvottinum, að minnsta kosti næstu mánuðina skemmtir þeim fjölmennur, margraddaður kór, þar sem tenórarnir syngja annars vegar lof framtaki , frelsi og einstaklingshyggju, en hins vegar þruma svo bassarnir áætlunarbúskap, skipulagningu og vinstri stefnu. Það er svo kannski önnur hlið á málinu, sem ég skal ekki fara útí hér, að þessi glamuryrði, bæði tenóranna og bassanna, eiga rót sína að rekja til hugmyndafræði, sem tilheyrir liðinni öld, en ekki nútímaþjóðfélagi."

Frjálshyggja heyrir ekki til liðinni tíð, það vissi enginn betur en Ólafur Björnsson, hún er brýnt viðfangsefni, eða eigum við að segja leiðarljós, nú þegar marxisminn hefur beðið skipbrot.

Ólafur heldur áfram:

"Svo maður víki að tenórunum, þá er kenning þeirra sú, að eigingirni sé æskilegasti hvati mannsins til dáða og öllum sé heimilt að ota fram sínum tota, ef það ekki beinlínis brjóti í bága við refsilöggjöfina. Þetta gat átt við á þeim tímum þegar hver bjó að sínu, eins og Bjartur í Sumarhúsum, og afkoman var komin undir árangri, baráttu mannsins við náttúruöflin, en á ekki að sama skapi við, þegar menn fara að búa í sambýli, þá er félagshyggja a.m.k. að vissu marki, óhjákvæmileg.

Svo maður víki að bössunum og slagorðum þeirra þá virðist sú hugmyndafræði, sem þar liggur fyrst og fremst að baki, vera hinar steinrunnu kenningar marxismans, sem einnig er arfur frá síðustu öld. En þetta liggur nú kannski utan við þetta verkefni, sem hér er um að ræða, og ekki þarf að draga í efa að hér verður sungið."

Svo mörg voru þau orð Ólafs Björnssonar á Alþingi. Hann boðaði ekki óhóf og öfgar, heldur hófsama frjálshyggju með félagslegu ívafi; þ.e. velferðarríki.

Hér er ekki verið að ræða um frjálshyggjuna sem þjóðfélagsstefnu, heldur eðli mannsins sjálfs, takmarkanir hans og eigingirni. Á því er mikill munur, raunar grundvallarmunur. Enginn vissi það betur en Ólafur Björnsson, að orð eins og framtak, frelsi og einstaklingshyggja eru ekki lúin, einnota vígorð í kosningabaráttu, heldur felst í þeim mikilvægur boðskapur um grundvallaratriði og helgasta rétt hvers manns í samfélaginu. Það er ekki sízt þekkt úr alls kyns trúarbragðastagli að ofstækisfullir tækifærissinnar nota fagran boðskap sjálfum sér til framdráttar í eigingjörnum tilgangi, en þeir hafa margir hverjir ekki sízt komið óorði á guðspjöllin með orðagjálfri sínu.

Hið sama á við hér.

Eigingirni þarf ekki endilega að vera sprottin af illum hvötum, hún er þvert á móti þáttur af manneðlinu og auðvitað er hægt að nota hana eins og allt annað, sem okkur hefur verið gefið, bæði til góðs og ills. Hún er í senn svartur galdur og hvítur; svartur galdur í því tilfelli sem Ólafur Björnsson nefndi á þingi endur fyrir löngu, en hvítur galdur og jákvæður, þegar eigingirni móður beinist að barni hennar, eða mannúðarfólk sinnir umhverfi sínu í því skyni að hljóta ekki fyrir það aðra umbun en sjálfsfyllingu og sérstæða gleði.

Samkennd og eigingirni

Þýzki heimspekingurinn Schopenhauer, sem lagði helzt áherzlu á viljann, undrast það í einu rita sinna, hvernig á því standi, að maðurinn, einstaklingurinn, geti upplifað sársauka annarra með þeim hætti sem raun ber vitni oft og einatt, eða þannig, að hann gleymir algjörlega sjálfsverndarþættinum í eigin eðli, gleymir eigin öryggi og kemur öðrum til bjargar án þess að hugsa um sjálfan sig, jafnvel um eigið líf. Samt er sjálfsöryggi, sjálfsverndun einn sterkasti eðlisþátturinn í okkur öllum. En í manninum er einnig mikill samúðarþáttur og samkennd hans með öðru fólki getur oft og einatt verið sjálfsörygginu, eða eigingirninni, yfirsterkari. Schopenhauer heldur því fram að þessi óeigingirni eigi rætur í þeim dularfulla þætti í eðli mannsins að geta fullkomlega samsvarað sig öðrum; að geta staðið í annarra sporum.

Á þeim forsendum verður samúðin eigingirninni yfirsterkari.

Þessi samúð mætti koma oftar fram í pólitískri umræðu, þegar skoðanavélarnar byrja að karpa um ágæti sitt og sinna - og ást sína á endanlegum sannleika.

Velferðarríki og frjálshyggja fara ágætlega saman og var að því vikið í fyrrnefndu riti Frelsisins og ekki úr vegi að rifja upp þann þáttinn í baráttu frjálshyggjumanna á sínum tíma, en hann á jafnrétt á sér nú og áður og engin ástæða til að láta eigingirnina, hörkuna og ósvífnina, hvort sem hún birtist í peningagræðgi eða á annan hátt, koma óorði á grundvallaratriði góðrar stefnu sem byggist á frelsi einstaklingsins, viðskiptafrelsi, tjáningarfrelsi og raunar öllum þeim grundvallarþáttum, sem við leggjum helzt áherzlu á í stjórnaskrá okkar.

Eign handa öllum

Í Frelsis-greininni, sem heitir Frjálshyggja og velferðarþjóðfélag, eru leidd rök að því að frjálshyggjan eigi samfylgd með samkenndarþjóðfélaginu og það sé t.a.m. ekki nein tilviljun, hvernig Sjálfstæðisflokkurinn átti hvað mestan þátt í því á sínum tíma að byggja upp velferðarríki borgaranna í Reykjavík. Í þeim efnum var hann trúr þeirri arfleifð sem þessi borgaraflokkur hlaut frá frönskum byltingarmönnum, en þeir létu sér mannúð miklu skipta - og þá ekki sízt velferð hvers og eins - hvað sem segja má um þá að öðru leyti. Velferð þegnanna er siðferðilega réttmæt krafa í nútímasamfélagi, hvað sem öðru líður. Popper segir að ríkið eigi ekki að gera fólk hamingjusamt því þar kunni það ekki til verka, enda býr hamingjan í hjarta mannsins, eins og Sigurður Breiðfjörð orti. Ríkið eigi heldur, segir Popper, að reyna að útrýma því böli sem gerir fólk óhamingjusamt. Það hlýtur að vera eitt helzta keppikefli samfélagsins að breyta þjóðfélaginu í verðmæta einstaklinga. Það sé í anda frjálshyggjunnar, en ekki hitt, að láta sér það lynda að þjóðfélagið sé eins og hver önnur loðnuganga.

Í Frelsis-greininni er komizt svo að orði: "Jafnframt því sem við teljum öryggisnet ríkisins siðferðilega rétt, þannig að enginn þurfi að fara á mis við lágmarksmenntun og heilsugæzlu, þá gerum við kröfur til þess að ábyrgðarlausir stjórnmálamenn sæki ekki fjármuni í vasa einstaklinga á forsendum þeirrar siðlausu eyðslu sem hvarvetna veður uppi í velferðarríkjunum."

Það er sem sagt ekki sízt ástæða til að vera á verði gagnvart pólitískum loddurum og hentistefnumönnum að þessu leyti. En þó að velferð hljóti að vera innbyggð í frjálshyggjuna fyrst hún er borgaraleg mannúðarstefna og byggist á lýðræði og frelsi einstaklingsins og þá væntanlega einnig mikilvægi öryggisnets í samfélaginu, þá er hitt augljóslega rétt, að frjálshyggjumönnum er það sameiginlegt "að telja frelsi og sem minnst afskipti eða íhlutun ríkisvaldsins beztu skilyrðin til að þroska hæfileika einstaklingsins, auka verðleika hans sjálfum honum og þjóðfélaginu til heilla og nytsemdar. Og þeir stefna að eign handa öllum. Eignarétturinn er þeim því ekkert feimnismál né gengur hann gegn réttlætisvitund þeirra, ekki sízt vegna þess að þeir eru sannfærðir um, að eign framkvæmdamanna og athafnaþrá bæti kjör annarra, en geri launþega t.a.m. hvorki að þýjum eða þrælum, eins og reglan er í alræðisríkjum."

En það er svo annað mál að frjálshyggjan gerir ekki ráð fyrir því, að menn selji, veðsetji eða ráðskist með það sem þeir eiga ekki, eins og nú tíðkast, heldur sé eignaréttur allra, ekki fárra eða einstakra, í heiðri hafður - og þá væntanlega með það takmark í huga sem fyrr segir: Eign handa öllum.

 

4. apríl, þriðjudagur

Fjallað rækilega um væntanlega sameiningu Máls og menningar og Vöku-Helgafells í Morgunblaðinu í dag. Ég hvatti Ólaf Ragnarsson til þessarar sameiningar og minnti hann  mig á það í samtali sem við áttum um málið fyrir helgi. Ég minnti hann að vísu á að Gunnar Gunnarsson hefði verið margfaldur metsölubókahöfundur í Danmörku á sínum tíma og margt þýtt eftir íslenzka höfunda erlendis og allt hefði það gleymst og þætti ekki mikils virði nema á Íslandi. Hann sagði að hið nýja forlag mundi leggja áherzlu á þennan þátt bókmenntanna og allt mundi þetta breytast. Það væri svo sem ágætt ef hann hefur rétt fyrir sér. En ég er vantrúaður á það, einkum þegar ég hef í huga örlög Kambans og Kristmanns í Evrópu, Gunnars Gunnarssonar í Danmörku og Þýzkalandi og Jóhanns Sigurjónssonar í Danmörku, svo fyrirferðamiklir höfundar sem þeir voru í þessum löndum á sínum tíma. Ég held ekki að útlendingar muni t.a.m. hafa til frambúðar neinn sérstakan áhuga á uppákomum hverfisstráka í Reykjavík þótt Einar Már sé þar á heimavelli. Þýðingar verða að nálgast meistaraverk til að lifa, einkum þýðingar á verkum höfunda í smáríkjum eins og okkar. Þýðingin á Sjálfstæðu fólki er augsýnilega meistaraverk og lifir vafalaust áfram af þeim sökum. Og það náttúrulega einnig vegna snilldar Halldórs Laxness þótt ég sé sannfærður um að hún komist ekki til skila. Halldór sagði mér sjálfur að sagan væri bezt þýdd allra sinna bóka. En þýðandinn er óþekktur, hvað annað!

En hvað sem því líður þá eru menningarpólitísk tímamót á Íslandi. Hin svarta krumla kalda stríðsins horfin af sviðinu, hin andlega ísöld horfin fyrir nýjum goluþyt. Vonandi bætir það þjóðfélagið.

 

Páll Bergþórsson svarar í Rabbi næsta laugardag umfjöllun minni í Reykjavíkurbréfi um ísaldarhugmyndir, gróðurhúsaáhrif og hlýnandi loftslag. Svar hans er dálítið fljótfærnislegt því hann sleppir mikilvægum atriðum og segir t.a.m. að sú fullyrðing Broeckers að Golfstraumurinn hafi misst fimmtung af hitaorku sinni sé röng en það er ekki Broecker sem fullyrðir þetta, heldur brezkir vísindamenn eins og kom fram í sjónvarpsþættd nýlega. Broecker heldur því fram að Færibandið komist ekki norður í höf þegar ísinn bráðnar í heimskautunum og saltlítið hafið sökkvi einhvers staðar langt suður í höfum. Broecker er ekki eini vísindamaðurinn sem boðar þessa golfstraumskenningu heldur má sjá áhyggjur vísindamanna af þessari þróun víða í fjölmiðlum. Þá er Páll Bergþórsson í vandræðum með hugmyndina um að sjórinn missi seltumagn sitt þegar pólarnir bráðna. Honum er það mikið kappsmál að koma höggi á ríkisstjórnina og telur að málstaður okkar geti verið tortryggilegur vegna afstöðu stjórnarinnar til Kyoto-samkomulagsins. Ég er ekki að hugsa um neitt slíkt, heldur horfast í augu við ógnandi möguleika. Pólitískt þras á Íslandi á ekki heima í umræðum um svo ógnvekjandi þróunarmöguleika að framtíð landsins verði nýrri ísöld að bráð - og það fyrr en síðar.

En - vonandi hefur Páll Bergþórsson rétt fyrir sér og þær heimildir sem ég studdist við á röngu að standa. Allt skiptir þetta þá litlu sem engu máli. En ef hin svarta ísaldarkenning er rétt, þá er voðinn vís og þá megum við biðja fyrir okkur. Það er sem sagt nauðsynlegt að Páll hafi rétt fyrir sér í þessu máli eins og það var jafnnauðsynlegt að hann hefði jafn rangt fyrir sér þegar hann var einn helzti málsvari sósíalista hér á landi, ekki sízt í kalda stríðinu. Ég vona að hann sé betri í veðurfarslegum ísaldarefnum en hann var í sínum gömlu pólitísku kaldastríðsfræðum.

Grein Páls er svohljóðandi: "Golfstraumur og hitafar

Í Reykjavíkurbréfi Morgunblaðsins sunnudaginn 26. mars var varað við mengun gufuhvolfsins af völdum koltvísýrings og þeirri svonefndu gróðurhúsahlýnun sem mundi stöðva Golfstrauminn og koma okkur undir íshelluna miklu, á ísöldinni miklu í norðlægum löndum. Síðan var hvatt til þess að Íslendingar kæmu þessum boðskap haffræðingsins Broeckers á framfæri við heimsbyggðina. Við þetta er ýmislegt að athuga.

Ég er reyndar sammála því að það sé lífsnauðsyn að stöðva sem fyrst mengun gufuhvolfsins af koltvísýringi og öðrum efnum sem draga úr hitageislun frá jörðinni en hindra þó ekki ylinn frá sólinni. Hlýnunin sem þegar er orðin af þessum völdum er augljósari og í miklu betra samræmi við útreikninga loftslagsfræðinga en flestir vilja vera láta, og í rauninni er hún mjög hröð. Á systurstjörnu okkar Venusi hefur það gerst að koltvísýringurinn er alls ráðandi í gufuhvolfinu og veldur þar meira en 400 stiga hita niðri við yfirborð landsins, svo að blý bráðnar. Reyndar er ekki auðvelt að nota þá þekkingu beint til að spá um þróunina á jörðinni, meðal annars vegna tilvistar sjávarins. En samt er augljóst að jafnvægið í hitafari jarðarinnar getur verið ákaflega viðkvæmt, og það var reyndar afar breytilegt áður en maðurinn fór að skipta sér af því. Það sýnir að jafnvel lítil íhlutun í náttúruna gæti haft úrslitaáhrif á örlög jarðarinnar. Þess vegna á að stöðva mengun og láta andrúmsloftið njóta vafans.

En svo kemur alvarleg athugasemd: Hefði ekki í framhaldi af þessu verið ástæða að minnast á það að ríkisstjórn okkar skuli vilja fá alþjóðlega undanþágu til að menga andrúmsloftið meira en aðrar þjóðir, og nota meira að segja til þeirrar mengunar hina hreinu vatnsorku sem forsjónin hefur gefið okkur? Er líklegt að þjóð sem hagar sér þannig verði tekin trúanleg ef hún ætlar sér að hafa forystu um að vara heimsbyggðina við hættunni af gróðurhúsaáhrifum, eins og lagt er til í þessu Reykjavíkurbréfi?

Önnur athugasemd: Mér finnst það vera ábyrgðarlaus og illa rökstudd skoðun í Reykjavíkurbréfinu að góðurhúsahlýnunin muni leiða til mikillar kólnunar, jafnvel ísaldar, á norðurslóðum. Færibandskenning Broeckers nýtur alls ekki stuðnings allra loftslagsfræðinga. Hann leggur alla áherslu á að Golfstraumurinn stjórnist af niðurstreymi seltumikils sjávar á norðurslóðum. Vegna bráðnunar á hlýindaskeiðum verði sjórinn þar seltuminni og léttari og sökkvi síður í hlýindunum en ella og hægi þannig á Golfstraumnum. Broecker virðist gleyma þætti vindanna í hafstraumunum. Sannleikurinn er hins vegar sá að til dæmis Golfstraumurinn lagar sig mjög vel eftir suðvestanáttinni á Norður-Atlantshafi og breytingum hennar. Það óhemju magn af söltum og hlýjum Atlantssjó sem streymir til norðausturs milli Skotlands og Íslands ræðst þannig mjög af því hvað loftþrýstingurinn er að jafnaði miklu hærri yfir Skotlandi en Íslandi. Þess vegna verður sjórinn milli Noregs, Íslands og Grænlands einstakur í sinni röð á jörðinni, miklu hlýrri en á nokkru hafsvæði svo nálægt heimskautum. Sjórinn hlýnar samt yfirleitt ekki til lengdar því að á móti kemur meiri hitaútgeislun og vindkæling en annars staðar í höfum nálægt heimskautum. Og sjórinn safnast þar heldur ekki fyrir. Loftþrýstingur er að jafnaði mun hærri á Grænlandi en Íslandi og af því leiðir mikið streymi af köldum sjó til suðvesturs út af Vestfjörðum og það jafnar þannig metin að miklu leyti milli innstreymis og útstreymis úr þessu milda og merkilega norðlæga hafi.

Í þessu ljósi má hugleiða hvort gróðurhúsahlýnun muni leiða af sér kólnun eða hlýnun í þessu norðurhafi. Í Reykjavíkurbréfinu er greint frá því að af þessum sökum hafi bráðnun aukist og Færibandið misst fimmtung af krafti sínum, og þá á hafið væntanlega að vera farið að kólna sem þessu nemur á norðlægum slóðum. Þessu hafa aðrir andmælt, meðal annars í nýlegum sjónvarpsþætti, og sú vitneskja sem fáanleg er hér á landi bendir til þess að Broecker fari með rangt mál. Það skal nú rökstutt nánar.

Ég hef kannað hita og loftþrýsting á Íslandi í hálfa aðra öld. Þá kom í ljós að hvenær sem hlýnar lækkar loftþrýstingur oftast, en þess gætir minna bæði í Skotlandi og á Grænlandi. Hlýnun leiðir þannig til þess að þrýstimunur milli Skotlands og Íslands eykst og þar með suðvestanáttin og hlýi og salti straumurinn inn í norðurhafið. Á sama hátt eykst þá norðaustanvindur og kaldur straumur milli Vestfjarða og Grænlands. Með öðrum orðum: Meiri hlýr og saltur sjór inn, meiri kaldur sjór út, svo að selta og hiti ættu að aukast í norðurhafi vegna hlýnunar, þvert ofan í það sem Broecker heldur fram.

Og hvað segja svo staðreyndirnar? Síðasta áratug hefur verið jafn hlýtt í hafinu norður af Íslandi og var á því einstaka hlýindaskeiði 1930–1960. Að sama skapi hefur hafísinn auðvitað minnkað og þynnst. En þrátt fyrir þá bráðnun hefur sjávarseltan og sjávarhitinn norður undan aukist og er nú á þessu ári meiri en um langt árabil og minnir á það sem var á hlýindaskeiðinu um miðbik aldarinnar.

Víst er málið flóknara er hér hefur verið unnt að rekja, en allt stangast þetta á við boðskap Broeckers. Nýlegar loftslagsbreytingar styðja ekki kenninguna um að um og valdi ísöld á okkar slóðum. Hvatningu til annarra þjóða að stöðva aukningu gróðurhúsalofts verður því að byggja á öðrum rökum, auk þess sem við þurfum að sýna betra fordæmi en við gerum í mengunarmálum gufuhvolfsins ef einhver á að trúa varnaðarorðum okkar.

Páll Bergþórsson."

 

 

Ódagsett

Farsími og fuglamál

Leiksaga

Leikstjórinn gengur inn á sviðið. Þar situr Páll við slaghörpu og bíður. Leikstjórinn er heldur ung kona. Hún er að tala í gemsa.

Leikstjórinn: Þú kominn.

Páll: Já, ekki ber á öðru.

Leikstjórinn: Þú ert alltaf fyrstur á staðinn.

Páll: Ég er vanur því úr kirkjunni. Maður lætur þá framliðnu ekki bíða eftir sér. En hvenær koma hinir?

Leikstjórinn: (Lítur á klukkuna.) Það fer nú að líða að því en þeir mæta svo sem ekki endilega á réttum tíma, ekki alltaf, eins og þú veizt.

(Hringir.)

Páll: Já, ég held maður hafi tekið eftir því. En ég er tilbúinn hvenær sem er.

Leikstjórinn (í símanum):Nei, þú getur ekki komið, en það verður að hafa það (við Pál) Jónína er veik, flensa. En við gætum notað tímann.

Páll: Nú, eins og til hvers?

Leikstjórinn: Þú segir mér frá prófessornum sem þú varst að minnast á um daginn. Ég heyrði ekki betur en það gæti verið efni í annað leikrit.

Páll: Þú heldur það.

Hann stendur upp.

Hann var ógleymanlegur, það er ekki hægt að segja annað. Hann var engin smámelódía. Hann var heil óratóría. Ég fór einu sinni með honum austur á æskuslóðir okkar beggja að fylgja gömlum bónda til grafar. Þar á bænum var lærleggur og samkvæmt þjóðsögunni átti þessum lærlegg að fylgja sú náttúra að hann væri kominn á sinn rétta stað, ef hann væri numinn burt, áður en sólarhringur væri liðinn. Prófessorinn trúði þessu eins og nýju neti, en ég rengdi það. Þá kemur til okkar einhver karl úr sveitinni sem hafði heyrt á tal okkar og segir, Ég skal nú segja ykkur það, góðir menn, að sonur minn fékk þennan lærlegg einu sinni lánaðan og kom með hann heim um kvöld, en um miðja nótt reis hann upp, klæddi sig, gekk út, söðlaði hest sinn og reið með legginn aftur á sinn stað. Hann hefur aldrei viljað segja mér hvað kom fyrir þessa nótt, en eitthvað hlýtur það að hafa verið, því hann er mikill þrekmaður og laus við hjátrú.

Prófessorinn gengur inn á sviðið. Hann horfir á lærlegginn.

Páll gengur til hans.

Páll: Hvernig lízt þér á legginn?

Prófessorinn: Svona, farðu varlega, snertu hann ekki, það getur verið ógæfumerki.

Páll tekur upp legginn, skoðar hann í krók og kring. Prófessorinn horfir skelkaður á.

Páll: Ósköp er hann orðinn lúinn. Þetta er ekkert nema smábrot.

Prófessorinn: Farðu varlega, misstu hann ekki, skepnan þín. Það gæti orðið okkur til ófarnaðar.

Páll ætlar að rétta honum legginn, en hann víkur undan.

Prófessorinn: Það er ekki vert að gera sér slíkt að gamni. Láttu legginn vera, skepnan þín, það er ekki víst þú sért maður til að taka afleiðingunum, ef illa fer.

Páll leggur legginn á sinn stað.

Prófessorinn: Mikil dæmalaus náttúra hlýtur að fylgja þessum lærlegg. Það þarf að smíða góðan kassa utan um hann, svo að angurgapar eins og þú geti ekki eyðilagt hann eða brotið. Þú varst heppinn að missa hann ekki.

Prófessorinn hefur ekki augun af leggnum en Páll gengur til leikstjórans.

Páll: Það var merkilegt hvað þessi raunsæi maður gat verið hjátrúarfullur, aldeilis ótrúlegt. En hann hafði sínar fastmótuðu skoðanir á öllum hlutum og fullyrti t.a.m. það hvessti aldrei í fjörunni, þar væri alltaf logn. Hafið getur að vísu leikið sér í logni í lónunum, en ég hef aldrei séð hann eins svartan nokkurs staðar, þegar hann rauk upp og brimskaflarnir komu æðandi í land eins og háhýsi og brotnuðu á fjörukambinum.

Leikstjórinn: Hjátrúarfullt fólk er oftast nátengt náttúrunni.

Prófessorinn gengur til þeirra.

Prófessorinn: Það er ekki svo að skilja að ég sé neitt hjátrúarfullur, en ég held þetta sé nú samt rétt hjá ykkur. Þú hefur t.a.m. alltaf verið heldur hjátrúarfullur, Páll.

Páll: Ég hef horft á tilveruna eins og hún er, en ekki eins og hún ætti að vera. Leikstjórinn er sá eini sem veit hvernig verkið á að vera.

Leikstjórinn: Það er nú ekki alltaf. Hann hefur bara sínar hugmyndir, það er allt og sumt.

Prófessorinn: Leikstjórinn, hvað kemur hann þessu máli við?

Páll: Jú, ég hef oft sagt þér það í okkar löngu samtölum en það er eins og þú hafir aldrei getað komið því inn í þinn þykka haus, að það er líf inn í öðru lífi og margir heimar hver innan í öðrum. Og ef þeim slær saman geta þeir truflað hver annan eins og útvarpsbylgjur.

Prófessorinn: Kannski að hver einstaklingur sé þá mörg sólkerfi!

Páll: Hví ekki það, hefur það verið afsannað? Finnst þér ekki samræmið í lífi manna og dýra dálítið grunsamlegt. Allt í röð og reglu eins og hjá myndarlegri húsmóður sem er að taka til sínkt og heilagt. Ekki svo að skilja að ég sé yfir mig hrifinn af allri þessari ráðdeild. Hún getur gengið of langt. Það sem í fyrstu virðist kaos er við nánari athugun stjórnað af fyrirhyggju og stakri reglusemi. Þetta er eins og í leikriti.

Leikstjórinn: Kaos í leikriti er dauðadómur, ekkert minna.

Prófessorinn: Það þarf víst ekki að segja nokkrum manni. Og svo heldur þú að náttúran sé eitthvað grunsamleg, skepnan þín.

Páll: Ég er ansi hræddur um að við séum of upptekin af að telja okkur trú um að það séum við sem stjórnum til að geta séð að okkur er stjórnað. Æðri máttur umgengst okkur eins og slyngur eiginmaður konu sína, lætur okkur halda það séum við sem stjórnum, en hefur sjálfur tögl og hagldir.  En það er þessi regla í náttúrunni sem mér finnst allt að því óhugnanleg. Líttu á skeljarnir, krabbana og farfuglana. Þeir koma og fara ár eftir ár, svo varla skeikar degi. Hver skyldi vísa þeim leiðina, eða ætli þeir séu bara svona gáfaðir? Og við sem höfum ráð undir rifi hverju afgreiðum málið með góðlátlegu kæruleysi, eins og alltaf þegar við erum í vanda stödd, og tölum fjálglega um eðlishvöt. Nei, okkur er öllum lifað, háum sem lágum.

Leikstjórinn: Þessu stjórnar enginn venjulegur leikstjóri, ertu að segja!

Páll: Já, auðvitað.

Prófessorinn: Ó, nei, og ég er hræddur um að guð hafi merkilegri verkefnum að sinna en svona smáskít. Hann er áreiðanlega ekki með nefið niðri í hverju andartaki í tilverunni. Sérhver skel er einstök, allt er einstakt og hann getur ekki stjórnað öllu. Þó að lærleggnum fylgi dularfull náttúru þá er hann einstakur og ég hef enga trú á því að guð standi á bak við náttúrur hans. Þess vegna kannski, og einmitt þess vegna - er nauðsynlegt að fara varlega. Þú ert allt of frakkur, skepnan þín. Það gæti haft afleiðingar.

Páll: Þú ert að reyna að koma þinni hjátrú yfir á mig, leggnum fylgja engar dularfullar náttúrur.

Hikar.

Já, ef... ef... þetta eru genin, þá er hvert þeirra veröld út af fyrir sig. Hver litningur heilt sólkerfi.

Leikstjórinn lítur á klukkuna, hringir.

Páll: Hvað er nú?

Leikstjórinn: Verðbréfamarkaðurinn!

Páll: Já, einmitt. Sími með öllu!

Leikstjórinn með hugann við símann, gengur út af sviðinu. Prófessorinn tekur upp koníakspela, réttir Páli, þeir staupa sig.

Prófessorinn hverfur af sviðinu en Páll situr við píanóið þegar leikstjórinn kemur aftur inn.

Leiksstjórinn: Það eru frekari forföll.

Páll: Nú, jæja, veikindi?

Leikstjórinn: Já, flensa. Við tökum þeim mun betri rispu síðar.

Páll: Sama er mér. Það vantar ekki verkefnin. En hvernig er verðbréfamarkaðurinn?

Leikstjórinn: Fallandi! En þú þarft að segja mér meira af prófessornum.

Páll: Á ég ekki heldur að segja þér eitthvað af honum Eggert.

Leikstjórinn: Ekki væri það verra.

Eggert stendur við stórt tré. Á einni af efstu greinunum krunkar hrafn í sífellu.

Þau hlusta.

Eggert: Ég hef löngum skilið fuglamál, eða frá því ég söng í óperum Wagners. Í Völsunga sögu er sagt frá því hvernig Sigurður skildi fuglamál... þegar hann smakkaði hjartablóð Fáfnis... hlustið...

... hann er að tala um ferð inní fortíðina... og svo þessa óvissuferð inn í framtíðina... allir sem skilja fuglamál verða einhves konar skáld... hlustið....

 

En vindur blæs vonarneista

í vor þar sem hús þitt stóð.

En sólin var köld, úr sári

þíns sumars draup lyngrautt blóð.

En jörðin var hemuð og hrímið

fór heiðina vetrarkvíða,

þú brostir við bleikum himni

í blotanum milli hríða

og fetaðir fennta slóð.

 

En vindsvalir liggja vegir

í vestur og falin sú glóð

sem leynir þeim degi er leitar

að lyngi við fífustóð,

en vindur blæs vonarneista

í valköst austur á heiði

en basl þitt brotnar rústir

þess bæjar sem fór í eyði

við uppgróna afdalaslóð.

 

En aftur mun elda af degi

þar sem örsmár fótur þinn tróð

við grösin á heiðinni og hús þitt

það hrundi í arfastóð.

En vindfext bíður þín vorið

og vex eins og gras við steina

en snarkandi logi leikur

við langþráða blómið eina.

En jörðin er heststygg og hljóð.

 

Páll: Hann segist heita Eggert í útlöndum. Ég fór eitt sinn með honum austur og við ætluðum að halda tónleika. Ég fór snemma að sofa. En Eggert sagðist ætla að spássera dálítið um plássið og lykta af mannskapnum, eins og hann komst að orði.

Eggert gengur hægt um sviðið. Hann er í þykkum frakka með barðastóran hatt. Hann er í þungum þönkum.

Eggert: Ég háttaði snemma og ætlaði að hvíla mig fyrir átökin daginn eftir. Það voru auglýsingaplaköt víða um þorpið.

Eggert stansar við plakat og les. Þá ganga tveir menn framhjá, líta á plakatið og annar segir við hinn:

Sjómaður: Þeir opna ekki á sér kjaftinn fyrir ekki neitt, þessir herrar. Halda víst þeir séu eitthvað að reigja sig eins og prunkinn hani.

Annar sjómaður: Hver er hann annars þessi Eggert?

Sjómaður: Það er sonur hans Stefáns múrara!

Annar sjómaður: Ja, grunaði mig ekki. Eins og hver annar hversdagsskítur og opnar ekki á sér kjaftinn  fyrir ekki neitt!

Sjómennirnir eru báðir með derhúfur og taka ofan fyrir Eggert.

Eggert: Þið þekkið ekki  þennan Eggert?

Sjómaður: Nei!

Annar sjómaður: Sem betur fer. Það ætti að senda hann á sjóinn eins og aðra ónytjunga.

Eggert: Ætlið þið að hlusta á hann á morgun?

Sjómaður: Nei. Þeir segja hann góli eins og hani á haug. Það er nóg af hávaða hér í plássinu þó maður borgi ekki fyrir hann líka.

Annar sjómaður: Brimið er ókeypis.

Þeir fara. Eggert horfir á eftir þeim, tekur ofan, horfir til himins.

Eggert: Guð minn góður, hvernig geturðu borið ábyrgð á þessu skítapakki sem aldrei hefur séð píanó, hvað þá annað!

Hann gengur dapur inn í herbergi þeirra félaga, tekur af sér bindið, sezt hugsi. Situr í stól þegar dagar aftur. Páll gengur til hans.

Páll: Hvað, hefurðu ekkert sofið í nótt?

Eggert: Mér hefur varla komið dúr á auga. Þetta er meira plássið, hér ganga þorskarnir um göturnar og rífast eins og gagnrýnendur.

Páll: Nú, af hverju segirðu það?

Eggert: Ég upplifði það í gærkvöldi. En þú varst sofnaður þegar ég kom og ég vildi ekki vekja þig.

Páll: Taktu ekkert mark á þessu. En heldurðu þú getir nokkuð sungið í kvöld?

Eggert: Alveg nógu vel fyrir þetta pakk. Þeir vita ekkert annað um listina en ég sé sonur Stefáns múrara. Hvað kemur það málinu við? Er ekki nóg að þekkja mig?

Páll: Auðvitað er það alveg nóg. En taktu þetta ekki nærri þér.

Eggert hverfur af sviðinu en Páll gengur til leikstjórans.

Páll: Þetta var erfiður dagur fyrir Eggert, en hann stóð sig með prýði um kvöldið. Og þeir hlustuðu á hann eins og kúrekar hlustuðu á Shakespeare-leikrit í Villta vestrinu.

Leikstjórinn: En fóruð þið ekki oftar saman í svona ferð?

Páll: Jú, við fórum saman upp í Borgarnes í norðanroki og urðum sjóveikir. Hér er aldrei annað að hafa en andskotans rok, enda er öll þjóðin orðin eins og karfi í framan af eintómri seltu. Ef Dante hefði þekkt skipið hefði það verið ein af kvölunum í helvíti að vera á því í roki. En loks gátum við skriðið í land og náðum okkur fljótlega og fólk sá það voru komnir gentlemen í plássið. En þá tók ekki betra við.

Eggert gengur aftur inn á sviðið, sezt við borð í veitingahúsi. Páll gengur til hans. Skammt þar hjá situr karl og tyggur skro.

Eggert: Það er annars merkilegt hvað fólk sem étur mikið af sviðahausum getur orðið líkt sauðkindinni.

Páll: Hefurðu eitthvað fyrir þér í því.

Eggert bendir á karlinn sem spýtir í allar áttir.

Páll snýr sér að karlinum.

Páll: Heyrðu góði, ég er að verða eins og kolmórautt jökulfljót af tuggunni úr þér. Gæturðu ekki spýtt á eitthvað annað en mig?

Karlinn: Ha, hvað ertu að segja, tuggunni?

Páll: Hvort þú getir ekki spýtt eitthvað annað en á mig.

Karlinn: Það er ekki ég, það er vindurinn.

Lítur á Eggert og virðir hann fyrir sér.

Karlinn: Hver er maðurinn?

Eggert: Ég heiti Eggert og er Stefánsson.

Karlinn: Já, einmitt það. Ertu kannski sonur hans Stefáns múrara.

Eggert stendur upp, opnar gluggann og spýtir út í vindinn.

Þeir karlinn hverfa af sviðinu, en Páll gengur að píanóinu og fer að spila af fingrum fram.

Páll: Svona gekk þetta til, en verst af öllu þótti Eggerti, þegar elskulegur drengur starði hugfanginn á hann í einni af þessum auðnuleysislegu kirkjum sem hanga saman á málningunni einni saman, þá dundi enn ein ógæfan yfir. Drengurinn sneri sér að föður sínum og sagði, Pabbi, sérðu járntönnina sem er uppi í honum! En pabbinn sussaði á drenginn og sagði, O, þetta er sonur hans Stefáns múrara! Þá fékk Eggert nóg og fór til Parísar. Þegar maður er búinn að leika fífl á heimaslóðum nógu lengi, sagði hann, var ekki um annað að gera en flýja til Parísar, skvera sig af, gleyma og stunda hóruhús um tíma. Maður fékk ekki einu sinni að hafa gullplúmburnar í friði fyrir þessum lýð.

Leikstjórinn: Þetta gæti eiginlega verið efni í leikrit.

Páll: Já, hvað heldurðu. En samt ekki efni í landkynningu! En hann var dyntóttur og það kom jafnvel fyrir  að hann aflýsti konsert vegna þess veðrið var ekki nógu gott.

Hann stendur upp frá píanóinu.

Leikstjórinn tekur upp símann, hringir.

Páll: Hvað ertu eiginlega að gera, skoða símann.

Leikstjórinn: Já, nú er pása og ég hringdi í bankann, hérna er innistæðan á ávísanareikningnum mínum.

Páll: O, Jesús minn. Öll í tækninni. Nýtízku leikstjóri, ha!

Leikstjórinn: Já, svona getur maður notað tímann til fulls, þegar annað bregzt.

Páll: Á ég ekki heldur að fara með þig í fjöruna...

Leikstjórinn: Jú... andartak...

Páll (óþolinmóður): Og hvað er nú?

Leikstjórinn: Skilaboð... strákurinn minn er að hringja frá dagheimilinu og biðja mig að sækja sig.

Páll: Sækja sig... strákurinn?

Leikstjórinn: Ég læt hann bíða.

Páll: Já, það verður að ala þessa grislinga upp. En - hvað, á hann síma?

Leikstjórinn (slekkur á símanum): Jæja, ég er tilbúin.

Páll: er hann ekki, ja, fimm ára?

Leikstjórinn: Hann  kann jafnvel á síma og þú á píanó.

Páll: Nú, með próf á síma, það er ekkert annað! Dagheimilið bara eins og hver önnur símstöð!

Leikstjórinn: Þetta er nútíminn, Páll minn. En fjaran, hvorki ný né gömul, alltaf eins.

Páll: Já, fjaran, sjáðu, þarna blasir hún við. Hafið og fjaran!

Þau horfa saman.

Fjaran vekur okkur til umhugsunar um margt, ég held allt milli himins og jarðar - og þá ekki fjaran ein, heldur hafið. Sérðu steininn þarna, hvernig hann liggur og spókar sig í kvöldgolunni og hefur engar áhyggjur af neinu nema því, ef mér dytti nú allt í einu í hug að setjast á hann og það geri ég oft, því hann er skapaður fyrir minn breiða rass. Og þarna sit ég og hlusta á músikina í sjávarhljóðinu. Hafið hefur aukið mér skilning á innihaldi margra tónverka. Það vekur ímyndunaraflið. Það er einskonar andlegur laxastigi, en ég hef því miður aldrei komizt alla leiðina upp. Það er að vísu nauðsynlegt að vita að fúga þýðir flótti og konsert merkir að kunna, en það segir ekkert um hafið.

Hann sezt á steininn.

Leikstjórinn: Þig langar alltaf að semja lög, þegar þú situr hérna og horfir suður yfir Atlantshafið, er það ekki?

Páll: Suður yfir Atlantshafið. Veiztu ekki hvaða land er handan við þetta haf. Það er sjálft Suðurskautsslandið. Við sæjum það ef jörðin væri flöt og sjón okkar nógu góð. En okkur eru takmörk sett. Og svo er jörðin ekki flöt, menn eiga erfitt með að skilja það.

Leikstjórinn: Og færðu ekki oft innblástur hér á steininum?

Páll: Jú, blessuð vertu. Ég er alltaf að fá innblástur. Ég hef jafnvel fengið innblástur af að lesa dagblöðin. En þú vilt auðvitað fá að vita hvernig tónskáldið fer að því að semja lög.

Hann stendur upp.

Páll: Tónskáldið verður allt í einu hrifið af fallegu ljóði og langar til að semja við það lag. Hann fer að velta fyrir sér textanum, en ekkert gerist. Honum dettur ekkert í hug, ekki ein nóta nothæf. Hann sezt við píanóið. Ekkert gerist.

Hann sezt við píanóið, leikur smástef.

Ekkert gerist. Hann kveikir sér í vindli. Nei, það dugar ekki. Gengur út í náttúruna, lítur til fjalla. Ekkert gerist. Fer að skoða grösin. Fer niður í fjöru og hlustar á hafið og brimið, hrynjandina í boðaföllunum, ekkert gerist. Gefst loks upp. Honum líður illa. Konan fer að hugsa um það í 500. sinnið hvort hún eigi ekki að gera alvöru úr því að skilja við hann. En ekkert gerist. Svo líður tíminn. Hann tekur sér dagblað í hönd einn góðan veðurdag og fer að lesa dánarfregnir. Bíðum við, hvað var þetta. Jú, þetta mætti nota. Á pappírinn með það strax, annars er það glatað, ...glatað að eilífu og kemur aldrei aftur. Neistinn kviknar, þrotlaus vinna fyrir höndum. Þegar verkinu er lokið vaknar þessi áleitna spurning. Hvaðan var nú þessu stolið? Goethe á að hafa sagt, Ef allt það væri tekið úr verkum mínum sem er eftir aðra, þá væri lítið eftir. En svo slæmt er það að vísu ekki. Í síðasta þætti fyrstu sinfóníu Brahms er aðalstefið ekki ósvipað lokaþættinum í níundi sinfóníu Beethovens. Einhver benti Brahms á þetta. Já, sagði hann, og hver einasti asni tekur eftir því! Ef einhver asni getur fundið eitthvað sem minnir á eitthvað annað, þá er hrópað, stolið, stolið! Já, þarna er hafið og þarna eru stjörnurnar. Eitthvað hefur hann Beethoven minn þekkt til stjarnanna, sagði maður við mig endur fyrir löngu, annars hefði hann ekki getað sungið svona fagurlega um festingu himinsins eins og hann gerir í lofsöngvum sínum. Sibelius þekkti Finnland eins og Beethoven himinfestinguna. Náttúrustemningar hans eru ósviknar. En bezt gæti ég trúað því að þær ættu víðar við en í Finnlandi. Hugsaðu þér hvað Schubert tókst að semja fallegt verk um hafið, Am Meer. En hann sá aldrei hafið, horfði aldrei yfir neina fjöru eins og við erum að gera núna. Augu hans fóru á mis við þetta haf sem blasir við okkur, endalaust. En nú er ég kominn út á hála braut. Prédikun er leiðinleg nema í kirkjum og kannski er hún leiðinlegust einmitt þar. Fólk vill hafa sínar eigin skoðanir. Oftast eru þær eintóm vitleysa, en vitleysan er eins og lygin, bráðnauðsynleg í hófi. En það er óhófið í vitleysunni sem er að fara með allt til fjandans. Eða - hvað segir þú um það.

Leikstjórinn er í símanum en prófessorinn gengur inn á sviðið - Jón skrifstofustjóri er með honum. Hann er virðulegur, nauðasköllóttur.

Páll: Og þarna er prófessorinn kominn aftur og Jón skrifstofustjóri með honum. Þið komið eins og kallaðir.

Prófessorinn: Já, hann er, skepnan þín,  að segja mér söguna af því, þegar hann kom frá námi.

Réttir Páli koníakspela.

Skrifstofustjórinn: Og kynntist Jóni undirballans.

Páll: Nú hvar var það?

Prófessorinn: Hlustaðu, skepnan þín!

Skrifstofustjórinn: Hann var næstráðandi á bænum. Þegar hann fékk yfir sig nýjan ráðsmann sagði hann, Nú ert þú sjeffinn hérna, en ég undirballans hjá þér. Þegar ég bað hann segja mér ævisögu sína, sagði hann, Þegar ég var á Hamri, mikið helvíti, ég man það, mikill anskoti. Þar lauk ævisögunni. En hann hlustaði vel þegar ég sagði honum frá því sem bar til tíðinda í Kaupmannahöfn.

Jón udirballans situr við borð og sötrar í sig kaffi.

Jón skrifstofustjóri gengur til hans, sezt.

Jón undirballans: Komstu til kóngsins?

Skrifstofustjórinn: Kom ég þar.

Jón undirballans: Nei, nú lýgurðu, var vel sprottið hjá honum.

Skrifstofustjórinn: Dável, og byrjað að heyja.

Jón undirballans: Nei, nú lýgurðu, komstu inn til hans?

Skrifstofustjórinn: Já.

Jón undirballans: Drakkstu kaffi og kannski eitthvað með því?

Skrifstofustjórinn: Nóg kaffi og vínarbrauð, eins og hver vildi.

Jóni undirballans: Nei, nú lýgurðu, var stofan stór.

Skrifstofustjórinn: Stærri en heyhlaðan hérna.

Jón undirballans: Nei, svo stór stofa er ekki til. Hver bar þér kaffi?

Skrifstofustjórinn: Það gerði nú drottningin sjálf.

Jón undirballans: Nei, nú lýgurðu, gat hún ekki látið stelpurnar gera það? Hvað éta þeir í Kína?

Skrifstofustjórinn: Hrísgrjón. Og þau eru kornélin þeirra þar.

Jón undirballans: Þessu trúi ég vel, alltaf hafa mér fundist hrísgrjón létt í maga.

Prófessorinn gengur til Páls.

Prófessorinn: Svona verða ævintýrin til. Þau eru einnig skáldskapur. Það er munur að tala við Jón undirballans eða þig, skepnan þín, sem engu trúir.

Páll: Það eru engin takmörk fyrir því hvað þú getur verið ósvífinn!

Prófessorinn: En hvar er leikstjórinn? Var ekki einhver leikstjóri hér áðan?

Páll: Jú, en hún skrapp í kaffi. Þau Eggert fóru í kaffi saman. Þau koma á eftir.

Prófessorinn: Eftir hvað?

Réttir Páli koníakspelann.

Prófessorinn: Nú erum við einir og yfirgefnir, svo það er ekki úr vegi að fá sér eins og einn dram. Skál, skepnan þín.

Páll: Skál.

Prófessorinn: Hvernig fyndist þér ef ég skryppi heim með skrifstofustjóranum og liti á nýfædda dóttur hans? Hann er alltaf að nudda í mér að koma og skoða gripinn.

Páll: Mér litist vel á það.

Prófessorinn: Já, ég er að hugsa um að láta slag standa, þótt hann sé orðinn anskoti fyrirferðamikill upp á síðkastið.

Páll: Nú, hvað áttu við?

Prófessorinn: Nú, mér er sagt hann sé til alls líklegur. Á síðasta kompaníballi dansaði hann fram á rauða nótt, er mér sagt. Og hann dansaði eins og Wallenberg.

Páll: Ha, Wallenberg? Hvað áttu við?

Prófessorinn: Nú, það er sagt að Wallenberg, auðugasti maður Svíþjóðar, sletti vinstra fæti, þegar hann dansar. Og nú er mér sagt að skristofustjórinn hafi heyrt af þessu og sletti svoleiðis að engu er líkt.

Páll: Nú, ég hef ekki heyrt það. En blessaður farðu og skoðaðu barnið.

Prófessorinn: Ekki nema þú komir með mér, skepan þín.

Páll: Ég?

Prófessorinn: Já, þú og enginn annar.

Páll: Nú, jæja, við getum svo fengið okkur kaffisopa á eftir.

Prófessorinn: Og kannski smálögg með.

Réttir honum pelann.

Páll: Það sakar ekki, það hefur aldrei sakað.

Þeir ganga saman þangað sem Jón skrifstofustjóri vaggar dóttur sinni, tekur hana upp og sýnir þeim.

Skrifstofustjórinn: Svona, svona, dúllan mín. Já, brosa, þetta var gott. Hvernig lízt ykkur á?

Páll: Vel.

Skrifstofustjórinn: En þér? Hvernig lízt prófessornum á þetta nýja líf?

Árni svarar ekki. Jón skrifstofustjóri gælir við barnið, dansar með það í fanginu og slettir fætinum. Leggur barnið svo aftur í vögguna.

Skrifstofustjórinn: Er þetta ekki alveg makalaust barn?

Kjáir framan í barnið og skælir sig allan í þeirri von að það brosi til prófessorsins.

Skrifstofustjórinn: Já, svona, brosa til prófessorsins. Já, brosa!

Prófessorinn: Ég kom hingað til að líta á barnið, en ekki til að sjá þig láta eins og fífl.

Jæja Páll, eigum við ekki að koma okkur, skepnan þín. Það er komið nóg af þessari sýningu. Við sjáumst á eftir niðri á Hótel Íslandi.

Jón skristofustjóri: En hvernig...

Prófessorinn (grípur fram í.) Ekkert en og ekkert hvernig! Við hittumst á eftir. Blessaður.

Páll og prófessorinn ganga niður á Hótel Ísland. Þar setjast þeir við borð. Prófessorinn: Það er alveg makalaust hvernig rónarnir geta komið óorði á brennivínið. Guð lét fögur vínber vaxa, vildi gleðja dapran heim. Guð minn almáttugur, hvað þessi orð eru sönn enda sögð af manni sem þekkti Bakkus vel. En svo koma þessi drykkjusvín og af þeim leiðir allt góðtemplaríið, eins geðslegt og það nú er og huggulegt, ó, Jesús minn.

Lyktar af koníaksglasi.

Að sitja svona með glas í hendi það er eins og vera staddur undir berum himni, áhyggjulaus, og tala við dimmbláa skugga gömlu fjallanna fyrir austan - eða jöklana. Þú hefur alltaf kunnað að njóta þess, Páll minn, skepnan þín.

Páll: Ég vona það.

Prófessorinn: Já, það er svo sem full ástæða til. Maður getur jafnvel notið þess hér á þessum stað þar sem maður getur varla talað móðurmálið fyrir þessum dönsku þrælum sem eru að uppvarta mann, ó, Jesús minn. Eða hvernig líður þér, skepnan þín?

Páll: Vel. En það var nú kannski meira fjör í gamla  daga.

Prófessorinn: Fjör, við þurfum ekkert fjör. Það jafnast ekkert á við þennan yndislega koníaksilm. Að hugsa sér þetta fólk sem fordjarfar sig og allt umhverfi sitt með því að kunna ekki að meta þessar kræsingar.

Honum brosir brennivínsins hylli:

"Brennivínið gefur anda og snilli,

brennivínið bætir sviknar þrár.

Skál þín æska, skál þín liðnu ár!

Skenkjum okkur tár

meðan enn ég nokkra glóru grilli.

 

Pyttlutetur öll er fegurð feig,

fáum okkur teyg!

Wenerbóm er fullur - fljúgi hún bara.

Páll: Ég hef nú meira gaman af Omari Kajam.

Prófessorinn: En hann er ekki eins lífsglaður og Fröding. Það vantar í hann gleðina.

Páll: Nei, nei, hann hefur fegurðina og hún er mesta gleðin.

Prófessorinn: Satt segirðu, skepnan þín, dagsatt.

Einn hleifur brauðs í mund, mín fylgifrú

ein flaska víns, eitt ljóðakver og þú,

sem syngur hjá mér ein í eyðimörk, -

frá auðn til himnaríkis slærðu brú.

Prófessorinn: Einmitt, einmitt, svona á að yrkja, ekkert klámhögg, ekkert flím.

Páll lítur upp.

Jón skrifstofustjóri gengur til þeirra.

Páll: Þú kominn.

Skrifstofustjórinn: Já, það ber ekki á öðru.

Prófessorinn: Og með blað með sér. Nú ber eitthvað nýrra við!

Skrifstofustjórinn: Já, nú liggja mikil tíðindi í loftinu.

Páll: Hvaða tíðindi eru það?

Skrifstofustjórinn: Ja, ég fékk mér Guardian á leiðinni hingað og fór að blaða í því, fann þar m.a. grein eftir brezkan vísindamann sem fjallar um áhrif áfengis á kynlíf manna.

Prófessorinn: Ja, hvur andskotinn! Ekkert hef ég nema góða reynslu af áfengi í þeim efnum, hvað sem hvur segir.

Jón skrifstofustjóri sezt, en prófessorinn þrífur af honum blaðið.

Skrifstofustjórinn: Ekki eru þeir nú á sama máli þarna á Guardian. Lestu bara þessa grein.

Prófessorinn: Til hvurs er að lesa hana. Hún er augljóslega eintóm vitleysa frá upphafi til enda.

Hann rýnir í blaðið og eftir því sem hann les lengur sígur brúnin æ meir  þangað til hann hendir blaðinu frá sér.

Prófessorinn: Þvílík endaleysa! Ég á ekki orð! Hvað menn leyfa sér nú á dögum að bera á borð. Það er alveg makalaust. Iss.

Skrifstofustjórinn: Lestu áfram.

Prófessorinn: Nú, jæja, kannski.

Prófessorinn tekur blaðið aftur, en með óvilja.

Skrifstofustjórinn: Lestu um teið. Síðari hluti greinarinnar fjallar um teið og góð áhrif þess á kynlífið.

Prófessorinn: Teið!

Páll: Hvað með teið?

Skrifstofustjórinn: Þarna, síðari hlutinn, hann fjallar um teið og hversu örvandi áhrif tedrykkja hefur á kynorkuna.

Prófessorinn les, Páll reynir að rýna í blaðið. Þegar prófessorinn hefur lokið greininni, stendur hann upp, leggur blaðið á borðið, brosir.

Prófessorinn: Það er ekki þar fyrir, ég hef alla tíð verið hinn mesti tesvelgur.

Páll: Ja, ég hef nú líka verið dálítið fyrir te!

Prófessorinn: En ekki eins og ég. Ég hef verið meira fyrir te en þú. En þú skildir dótturina eftir, hvernig stendur á því.

Skrifstofustjórinn: Átti ég kannski að koma með hana?

Prófessorinn: Ja, ég hefði ekki orðið hissa!

Páll: Þetta er falleg stúlka og efnileg, það fer ekki á milli mála.

Skrifstofustjórinn: Nei, það fer ekki á milli mála.

Prófessorinn: Það er engu líkara en hún sé föðurlaus, ekki sækir hún þessa fegurð til þín.

Páll: Stúlkan á líka móður!

Skrifstofustjórinn: Spurðu genin, ævisagan liggur í genunum, allt liggur þar.

Prófessorinn: Ó, Jesús minn, þessi anskotans gen. Aldrei fær maður frið fyrir þeim. Þau eru ekkert betri en hann dr. Ólafur sem ég hef aldrei frið fyrir. Eiginlega þoli ég hann ekki, þótt við séum miklir vinir, enda er hann að verða alveg óþolandi.

Páll: Nú, hvernig stendur á því, mér finnst hann svo skemmtilegur.,

Prófssorinn: Hann dr. Ólafur, ó, Jesús minn, nei það er nú eitthvað annað! Ég get satt að segja ekki heimsótt hann lengur nema ef ég er undir áhrifum víns sem sjaldan kemur fyrir í seinni tíð. En það er einkennilegt við hann Ólaf, að það er hægt að tala við hann, ef hann bragðar vín og það er eins og hann stórbatni við að drekka frá sér þetta litla vit sem hann hefur. En það er alltof langt síðan ég hef séð á honum vín. Hann er mér aldrei sammála um nokkurn skapaðan hlut. Hann getur ekki einu sinni fallizt á að það sé fallegt á Þingvöllum. Hann er doktor í stærðfræði, en hefur aldrei gert sér grein fyrir því að hún fjallar um fegurðina. Ekkert er eins fallegt og jöfnur alheimslögmálanna.

Þeir skipta blaðinu á milli sín, sitja þögulir um stund.

Leikstjórinn gengur inn, Páll lítur upp.

Páll: Búin í kaffinu?

Leikstjórinn: Það ber ekki á öðru.

Páll: Og hvað er núna í símapúkanum.

Leikstjórinn: Fréttirnar.

Slekkur á símanum.

Páll: Og hvað er títt?

Leikstjórinn: Ekkert merkilegt.

Páll: Nei, auðvitað ekki!

Leikstjórinn: Nei, en hjá ykkur?

Prófessorinn: Hérna er verið að tala um einhvern sem rændi þýzkri valkyrju og neitaði að skila henni aftur, ó, Jesús minn. Hann var í prestaskóla og þótti meira í samræmi við heilagan anda að stinga af með stúlkuna en lesa guðspjöllin.

Skrifstofustjórinn: Hafið þið lesið um manninn sem átti hundrað ára afmæli og dreymdi um að eignast stóra höll og helzt ekki minna en hundrað konur "en fara sparlega með þær allar".

Leikstjórinn tekur blaðið af Páli, skoðar það.

Leikstjórinn: Nú, þetta er fimm ára gamalt Guardian. Þið verðið að reyna að fylgjast betur með tímanum. Það er engu líkara en þið séuð í miðju leikriti, óskrifuðu.

Páll: Ha, leikriti. Ég heyrði ekki betur en það yrði engin æfing í dag.

Leikstjórinn: Nei, engin æfing.

Prófessorinn: Nú, af hverju?

Leikstjórinn: Flensa, sagði ég.

Skrifstofustjórinn: Flensa? Ég vona bara hún fari framhjá henni litlu dúllunni minni.

Prófessorinn: Iss, ætlarðu nú að byrja aftur, skepnan þín!

Páll sezt við píanóið og spilar af fingrum fram. Hinir týnast út af sviðinu.

Leikstjórinn: Við stóðum í fjörunni þegar ég skrapp fram og fékk mér kaffi.

Páll: Og skildir mig eftir við hljóðfærið... til að... til að líta á fréttirnar En ætlarður ekki að fara að sækja strákinn á dagheimilið?

Leikstjórinn: Allt hefur sinn tíma!

Páll: Fjaran, já, nú er særok og skýtur kjóabringum. En ég sá það oft svartara, þegar brimaði skyndilega. Þá var reynt að flagga frá. Með þessu fylgdist ég og líklega hefur þetta kapphlaup við dauðann skilið eftir dýpri spor í sálu minni en mér er sjálfum ljóst. Og svo dundi ógæfan yfir án þess gera boð á undan sér. Það gerir hún aldrei. Eitt sinn horfðum við krakkarnir á voðalegt slys þegar fiskiskip fórst í lendingu með ellefu manna áhöfn, einum var bjargað. Veður eins gott og hægt var að kjósa sér og flestir reru. En skyndilega brimaði og birmið jókst með hverri mínútu, og útlitið varð æ ískyggilegra. Þá var flaggað frá, svart flagg dregið upp á salthúsinu fyrir vestan þorpið. Við stóðum í röðum neðan við sjógarðinn þarna.

Bendir.

Hann blasir við eins og þú sérð, fylgdumst með hverju einasta skipi. Þá lagði eitt þeirra allt í einu á sundið. Alla setti hljóða. Nokkur áratog og brotsjór ríður yfir skipið, svo það hverfur sjónum okkar um tíma, unz því skýtur upp aftur en marar þó í hálfu kafi. Allir vörpuðu öndinni léttar, en ég hélt fast í buxnaskálmar föður míns. Lágt kvíðaóp heyrðist, brotsjór reið á skipið og hvolfdi því, svo annar og fleiri fylgdu á eftir. Þegar það kom næst úr kófinu sáum við menn á kili, en aðeins stutta stund því skipið sogaðist út úr brimgarðinum og loks var aðeins einn maður eftir og bjargaðist síðar. Hin skipin höfðu beðið fyrir utan brimgarðinn og lögðu nú öll frá. Enginn vissi með vissu, hvaða skip hafði farizt á sundinu. Skipið var of langt frá landi til þess við gætum borið kennsl á það. Ótti fólks, óvissan ólýsanleg og kvíðinn nagaði hvers manns hjarta þar til nánari fréttir bárust. Það var Ingvar, var sagt í hálfum hljóðum og með honum margir vaskir menn. Ég hugsaði með tárvot augu, hvernig það mátti vera, að jafn voðalegt slys gæti orðið í jafn góðu veðri, blankalogni og rjómahvítum sjó. En þessu líka brimi! Jú, sjáðu til, slíkt lognbrim er lævís undiralda og endurkastar haföldunni. Ægifagurt. En þennan dag breyttist fegurð þess á svipstundu í ógn og skelfingu og mér fannst lónið, þessi vinalegi leikvöllur okkar drengjanna, lævi blandið alla tíð síðan. Á þessum árum þekkti ég lítt til vonzku veraldarinnar, svika hennar og undirferlis. Ég var dapur í bragði og miður mín næstu vikur á eftir. Gat ekki sofið og fannst ég illa svikinn af hafinu sem ég unni eftir náin kynni. Svona var þá í pottinn búið, hugsaði ég. Já, einmitt, ekki einu sinni sjónum treystandi! Og hann sem gat verið svo hýr og hoppandi glaður þar sem hann gjálfraði við fjörusteina og kyssti stígvélin okkar. Og svo hvarflaði hugurinn til vina minna í sjóbúðunum sem hurfu í útsogið. En nú er langt síðan, margt hefur breytzt og við ægir sáttir að kalla. En að kvöldi þessa ógnardags stóð faðir minn einn við gluggann, hljóður og horfði yfir sundið, en mig dreymdi sæskrímsli sem teygði loppuna upp í fjöru.

Þau setjast.

Leikstjórinn: Já, þú hugsar mikið um drauma.

Páll: Þeir eru tvennskonar. Þeir sem rætast og hinir sem rætast ekki. Þeir eru auðvitað misjafnlega merkilegir en við þurfum ekki annað en líta í fornsögurnar til að sjá hvaða þýðingu þeir höfðu fyrir líf fólks áður fyrr. Náttúrubörnin tóku mark á draumum. Líf sumra var reyndar ekki annað en skuggi válegra drauma.

Leikstjórinn: Og hvað heldurðu að draumar séu?

Páll: Sumir draumar eru áreiðanlega skyggni inn í framtíðina. Þeir leysa upp tíma og rúm og koma með óorðna hluti inn í svefn okkar. En táknrænir draumar fara í taugarnar í mér. Mér þykir öll symbolik leiðinleg ég tala nú ekki um súrealisma. Táknrænar myndir verka á mig eins og, ja, ég vil ekki segja það, súrealismi er eitur í mínum beinum. Hann hefur á mig lík áhrif og endurholdgunarkenningin. Mér finnst hún vafasöm og eitthvað makasínættar.

Leikstjórinn: Samt er hún sennilegasta skýringin á því sem er óskiljanlegast af öllu, lífi okkar.

Páll: Ja, heldurðu það? Þú segir nokkuð. En hvað sem því líður eigum við að rækta drauma, taka mark á þeim, kasta þeim ekki frá okkur eins og óþarfa. Þeir geta verið vísbending, þeir geta verið okkur það sama og vitinn skipunum. Þjóðverjar segja Träume sind Schäume. Draumar eru froða eða markleysa. En það er ekki rétt. Reynslan hefur kennt okkur að margir draumar eru merkilegir, sumir stórmerkilegir og nokkrir óhugnanlegar staðreyndir. Draumar flökta eins og norðurljós um heilabörkinn á næturnar. Þar er leiksvið þeirra. Þeir lýsa upp  þennan myrka og ókannaða himin sem við köllum undirvitund. En hvað ertu að dútla við símann?

Leikstjórinn: Ég þarf að skreppa norður um helgina, ég er að skoða veðurfregnirnar. En haltu áfram í fjörunni.

Páll: Já, hún hefur fylgt mér. Hljóðið hefur fylgt mér. Ég get ekki hugsað mér meiri þögn. Ég hvílist í þessari þögn. Og þá ekki síður þegar ládeyðan er mest við ströndina og hvergi arða á skeri og hljóðið berst eins og veikt hvísl úr austri og mófuglarnir á himninum eins og fljúgandi stjörnur. Þeir geta meira að segja parað sig í loftinu. Það getum við ekki. Skrýtið hvað tilveran er undarleg. Einu sinni vorum við Eggert á gangi um fjöruna.

Eggert kemur í ljós, leikstjórinn hverfur af sviðinu.

Það var eins og nýr heimur opnaðist og skáldið var eitt auga og eitt eyra og spurði í þaula, ekki sízt um fuglalífið.

Eggert: Hér er kría.

Bendir.

Páll: Já, þetta er kría. Og þetta þarna er hettumávur.

Eggert: Hettumávur... náttúrulega hettumávur. Og þarna eru álftir og æðafuglar hvað innan um annað. Þetta er dásamleg náttúra, hér vildi ég vera. En hvað er þetta þarna frammi á skerinu. Skarfar? Jú, ætli það ekki.

Páll: Jú, þetta eru skarfar. Og við hér köllum þá íhaldskarfa.

Eggert: Jahá, einmitt það, en þeir eru nú ágætir, er það ekki? Ég gæti nú bezt trúað skarfarnir þarna á skerinu væru mjög íhaldssamir. Þeir hafa verið þarna í þúsund ár.

Páll: Miklu lengur.

Eggert: Jahá, miklu lengur. Þeir hafa kannski setið þarna í milljónir ára, hver veit. Ætli þeir séu ekki orðnir dauðþreyttir. En samt er eins og þeir hafi ekki fengið leið á skerinu. Fyrir skarfinum er einn dagur sem milljónir ára... og milljónir ára sem einn dagur í senn.

Páll: Ég hafði aldrei heyrt skáldið svona skáldlegt. Það gleypti í sig alla náttúruna með augunum og eyrun urðu ein allsherjarhlust og engu líkara en hann breyttizt í Heimdall og heyrði grasið gróa.

Þannig var fjaran og þannig hefur hún fylgt mér. Hún kenndi mér ungum að áhættan er meira virði en öryggið. Öryggi, virðing, geta verið hemill, hikandi ögun. En umbrotin fylgja æðinu, trylltu eðli sköpunarinnar. Mörg helztu afrek mannsandans eiga fremur rætur í því en fágaðri ögun. Það er í æðinu, goðsögninni sem maðurinn hefur fundið kröftum sínum viðnám. Píramídarnir, kirkjurnar eru vörður á þessari leið mannsins frá Wall Street inn í sjöunda himin. Það er ekki hægt að bæta það sem er fullkomið. Þess vegna er eftirsóknarvert að vera ófullkominn. Það er hægt að læra af öðrum, en það getur enginn lifað fyrir annan. Mér finnst skemmtilegast að hlusta á fuglasönginn. Hann merkir ekki neitt. Eða horfa á sólsetrið úti við jökul. Maður skilur ekki sólsetrið frekar en ástina. En það er ekki síður hollt að reyna að skynja umhverfið en skilja það. Beatrísa breytti karldýrinu Dante í skáld og skáldið bjó til nýja veröld úr því efni sem hugur mannsins einn getur unnið. Beatrísa var mystískur hugarburður og braut niður alla múra karldýrsins, öryggið, sjálfsvirðinguna, þóttann og metnaðinn. Samt er það í þessari tilfinningalegu upplausn sem maðurinn leitar sjálfs síns af mestri reisn. En það er leiðinlegt að prédika. Ekkert leiðinlegra.

Páll sezt við hljóðfærið, spilar.

Leikstjórinn kemur hikandi inn.

Leikstjórinn: Allt tekur enda og nú er kviknað í leikhúsinu. Nú upplifum við það sama og trúðurinn í frásögn Kierkegaards. Hann hrópaði, Það er kviknað í, það er kviknað í sirkusnum! En áheyrendur létu trúðinn ekki komast upp með neinn moðreyk. Þeir klöppuðu honum lof í lófa. Og þegar hann endurtók þessi skilaboð um yfirvofandi hættu, hertu þeir á klappinu. Þannig segir Kierkegaard að jörðin muni farast, við almenn fagnaðarlæti fyndinna persóna sem halda að heimsslit séu trúðleikur á sirkussviði. Hvað höfum við ekki oft efnt til þessara endaloka. Hvað hefur ekki oft kviknað í við tryllt fagnaðarlæti áhorfenda. En alltaf kemur einhver og slekkur eldinn. Við hittumst á næstu æfingu Páll og tökum upp þráðinn, en það var gaman að tala við þig í dag og kannski getum við einhvern tíman spunnið dálítið leikrikt úr lífi þínu hér á sviðinu. Þá þarf engan hvíslara og engan leikstjóra og engin önnur leiktjöld en fjöruna. Og nú ætla ég að skilja þig eftir í fjörunni, einan með skarfinum.

Síminn hringir. Hún svarar, vandræðalega.

Þið verðið að afsaka, ég þarf að skreppa í símann. Hún gengur hægt og vandræðalega út af sviðinu. Páll situr nokkra stund við hljóðfærið en stendur svo upp, stanzar og hlustar á fuglasöng. Hann kemur auga á stórt tré sem nú blasir við og undir því stendur skáldið sem heitir Eggert í útlöndum og hlustar.

Páll: Þú hér?

Skáldið: Já, það ber ekki á öðru. En þakka þér fyrir síðast þegar þú fórst með mér um fjöruna.

Páll: Ekkert að þakka. En hvað ertu að gera hér?

Skáldið: Hlusta.

Páll: Hlusta?

Skáldið: Já, hlusta, heyrirðu ekki fuglasönginn?

Páll: Jú, fuglasönginn. Alveg rétt. Eigum við ekki að fá okkur sæti hér á bekknum. Ég ætla að hlusta með þér.

Skáldið: Ég gekk út í morgun þegar klukkan var fimm mínútur yfir hálf tíu. Ég gekk gegnum Hljómskálagarðinn og fór þar út á slétt túnin á nokkrum stöðum til að vita hvað snjórinn væri djúpur. Hann var í ökkla. Svo held ég áfram austur Hringbraut og mæti manni sem ég þekki. Við gengum saman niður að sjó og þar skildi ég við hann. Þegar ég hafði gengið einn örlítinn spöl í viðbót og var kominn á móts við þetta hús hérna, heyri ég yndislegan söng. Ég heyri það eru margir að syngja, þó í samstilltum hljómum. Hvaða söngur getur þetta verið, hugsaði ég. Er það englasöngur? Ég fer að skima upp í gluggana þarna á húsinu, hvort nokkur væri dáinn þarna inni. Ég var glöggur á það í gamla daga, hvort lík stæði uppi í húsi. Þá var alltaf opinn gluggi en þó vandlega dregið fyrir. Ég sé engin merki þess að í þessu húsi sé neinn dáinn. Kannski hefur hann dáið á spítala, hugsa ég, og þessir englar eru að hugga einhverja aðstandendur í húsinu með söng sínum. Þetta voru margar raddir og unaðslegur kliður, eins og þú heyrir. Ég fór að líta upp í loftið því að kunningi minn einn sá engil á svifi í loftinu. Þar var ekkert óvenjulegt, eins og þú getur séð. Ég fer að skima kringum húsið betur, þá kem ég auga á þetta tré og nú heyri ég að söngurinn kemur frá trénu. Svo kem ég auga á einhverja þistla á milli trjágreinanna. Ég horfi fastar. Þá sé ég að í trénu sitja tíu skógarþrestir og allir syngja af upphöfnu hjarta. En  eins og þú getur heyrt vantar þá ennþá löngu tónana sem þeir fá, þegar náttúran vex í þeim á vorin og af því var ég svona lengi að átta mig á þessu. Ég get ekki hugsað mér neitt unaðslegra en hlusta á þrestina. Og nú ætla ég að standa upp, taka ofan húfuna og hneigja mig þrisvar sinnum fyrir þessum yndislegu vinum þarna í greinunum því ég hef aldrei heyrt eins dillandi söng, hlustaðu bara! Og samt er ég svo ómúskíkalskur að ég mundi gefa aleigu mína til að þurfa ekki að fara á óperu. En hlustaðu. Þú þekkir þetta sjálfur og þeir kunna þetta allt utan bókar, nótnalaust.

Þeir hlusta saman um stund.

Páll: Ha, aleiguna - ekki var það nú mikið!

Skáldið: Ég lærði fuglamál af Völsunga sögu og veit hvað þeir eru að syngja. Og nú eiga þeir að hlusta, því ég ætla að svara þeim.

 

Mér er ást okkar minnisstæð,

 

tveir þrestir

önnum kafnir að tína strá

við skógræktarstöðina

kæra sig kollótta

þótt við göngum hjá,

 

eitt sinn vorum við

önnum kafin að tína strá

og kærðum okkur kollótt

þótt tíminn gengi hjá,

 

augu hennar glitrandi daggir

í morgunsólinni

hendurnar fléttaðar greinar

og orð mín flögrandi vængir

við sístækkandi skugga,

 

mér er ást okkar minnisstæð

þegar ég hlusta á skrjáfið

í fölnandi laufi.

 

Fuglasöngurinn þagnar.

Þeir ganga út af sviðinu, hvor sína leið.

 

 

5. apríl '00

M.Joh.

 

 

 

7. apríl, föstudagur

Dómur Hæstaréttar í kvótamálinu kveðinn upp í gær. Davíð Oddsson talar skynsamlegar um málið en síðast. Leiðari Morgunblaðsins í dag er svohljóðandi:

"MEÐ dómi Hæstaréttar Íslands í gær í hinu svonefnda Vatneyrarmáli hefur æðsti dómstóll landsins kveðið upp grundvallardóm um nokkra lykilþætti fiskveiðistjórnarkerfisins og þar með eytt að verulegu leyti ákveðinni réttaróvissu, sem hefur verið til staðar frá því að Hæstiréttur kvað upp dóm varðandi 5. grein fiskveiðistjórnarlaganna í byrjun desember 1998.

Samkvæmt dómi Hæstaréttar nú standast fiskveiðistjórnarlögin eins og þeim var breytt í kjölfar dómsins 1998 ákvæði stjórnarskrárinnar. Dómurinn kveður upp úr með það, að afstaða hans til 7. greinar laganna frá 1990 er önnur en til 5. greinarinnar, eins og hún var.

Í forsendum dómsins segir: "Verður þannig að leggja til grundvallar að úthlutun aflaheimilda eftir 7. gr. laga nr. 38/1990 fullnægi jafnræðisreglu 1. mgr. 65. gr. stjórnarskrárinnar og þeim sjónarmiðum um jafnræði, sem gæta þarf við takmörkun atvinnufrelsis samkvæmt 1. mgr. 75. gr. hennar. Ákvæðið er því stjórnskipulega gilt."

Af þessum orðum er ljóst, að þeir, sem vildu túlka dóm Hæstaréttar í desember 1998 þröngt að þessu leyti höfðu rétt fyrir sér.

Þá er einnig ástæða til að benda á, að Hæstiréttur dregur skýr mörk á milli valdsviðs löggjafarvaldsins og dómsvaldsins í málum sem þessum þegar segir í forsendum dómsins: "Þegar lög nr. 38/1990 eru virt í heild verður að leggja til grundvallar að við setningu þeirra hafi löggjafinn metið það svo, að skipan fiskveiðistjórnar eftir þeim væri fallin til að þjóna áðurnefndum markmiðum 1. gr. þeirra. Þetta mat er á valdi löggjafans, þótt dómstólar leysi úr því, hvort lögin, sem reist eru á því mati, samrýmist grundvallarreglum stjórnarskrárinnar."

Á hinn bóginn eru í forsendum dóms Hæstaréttar í Vatneyrarmálinu veigamikil atriði, sem undirstrika málflutning þeirra, sem barizt hafa fyrir breytingum á kvótakerfinu.

Í forsendum dómsins segir: "Til þess verður og að líta að samkvæmt 3. málslið 1. gr. laganna myndar úthlutun veiðiheimilda ekki eignarrétt eða óafturkallanlegt forræði einstakra manna yfir þeim, eins og áður segir."

Með þessum orðum tekur Hæstiréttur af allan vafa um, að handhafar veiðiheimilda hafa ekki unnið sér neinn eignarrétt í skjóli hefðar eða af öðrum ástæðum á veiðiheimildunum. Þetta er afar mikilvægt í ljósi þeirra umræðna, sem orðið hafa um kvótakerfið á undanförnum árum.

Raunar gengur Hæstiréttur lengra er hann segir: "Aflaheimildir eru þannig aðeins varanlegar í þeim skilningi, að þær verða hvorki felldar niður né þeim breytt nema með lögum."

Í þessu felst, að yrði lögum um fiskveiðistjórnun breytt og veiðiheimildir afnumdar a.m.k. með hæfilegum aðlögunartíma ættu handhafar veiðiheimilda engan bótarétt á hendur hinu opinbera.

Og Hæstiréttur gengur enn lengra er hann segir í forsendum Vatneyrardómsins: "Í skjóli valdheimilda sinna getur Alþingi því kveðið nánar á um réttinn til fiskveiða, bundið hann skilyrðum eða innheimt fyrir hann frekara fégjald en nú er gert vegna breyttra sjónarmiða um ráðstöfun þeirrar sameignar íslenzku þjóðarinnar, sem nytjastofnar á Íslandsmiðum eru."

Í þessum orðum felst, að þótt lagt yrði auðlindagjald á sjávarútveginn skapar það enga bótakröfu á hendur hinu opinbera á þeirri forsendu, að um eignaupptöku væri að ræða.

Við slíka skoðun á forsendum Vatneyrardómsins verður ljóst, að jafnframt því að taka af tvímæli um ákveðna þætti fiskveiðistjórnarlaganna frá 1990 og þá fyrst og fremst 7. grein laganna hefur Hæstiréttur tekið af skarið með ótvíræðum hætti um að fiskimiðin eru þjóðareign, undirstrikað rétt kjörinna fulltrúa þjóðarinnar á Alþingi til þess að breyta fiskveiðistjórnarlögunum án bótaskyldu og lagt þýðingarmikinn lagalegan grunn að því að auðlindagjald verði tekið fyrir réttinn til þess að nýta sameiginlega auðlind þjóðarinnar.

Almenningur þarf að átta sig á, að það er ekki sjálft dómsorðið í Vatneyrardómnum, sem skiptir máli í þeim víðtæku umræðum, sem fram hafa farið og fram munu fara um kvótakerfið, þótt dómsorðið skipti að sjálfsögðu máli fyrir þá einstaklinga, sem hlut eiga að máli. Það eru hins vegar forsendur dómsins, sem skipta öllu máli, þegar um hina stærri mynd er að ræða. Fyrir þá, sem hafa barizt fyrir réttlátum og sanngjörnum breytingum á núverandi fiskveiðistjórnarkerfi er dómur Hæstaréttar því fagnaðarefni og skapar nýja og sterkari vígstöðu í þeim umræðum og ákvörðunum, sem framundan eru á næstu mánuðum og misserum."

 

Ódagsett

Á 50 ára afmæli Þjóðleikhússins 

Þjóðleikhús glímir ekki helzt við það sem gefur af sér mestan arð í veraldlegum skilningi. Það er þess vegna ekki eins hlutgengt á markaðnum og ákjósanlegt væri. Það fjallar um manninn; tilfinningar hans. Og tilfinningar eru ekki í tízku nú um stundir. Gróðavænlegar tilfinningar eru verkefni sápunnar.

Þjóðleikhúsi er ekki ætlað að græða, ekki endilega; ekki frekar en ríkisútvarpi eða sinfóníuhljómsveit. Samt er reynt að láta það standa undir sér, en gengur misjafnlega. Það sem skiptir mestu máli í lífi mannsins er ekki gróðavænlegt, ekki endilega. Það græddi enginn á píramídunum, það græddi enginn á miðaldakirkjunum. Samt eru þessar byggingar einhverjar mestu táknmyndir sögunnar. Þær eru vörður mannsins á leið hans úr frumskóginum. Bera trú hans og viðleitni vitni. Bera því vitni hvert þrá hans stefnir. Hið sama gildir um þjóðleikhús. Af þeim sökum hafa slíkar stofnanir þótt mikilvægar á öllum tímum og í öllum siðmenntuðum löndum.

Þjóðleikhús er einskonar musteri spennunnar, andstæðnanna. Musteri ástríðunnar. Og sem slíkt er það mikilvæg varða á þessari harðsóttu leið hellamannsins inn  í himininn.

En það mundi enginn fara með þessa þrá á verðbréfamarkað, ekki frekar en þrastasöng eða sólsetur.

Dýrmætasti arfur okkar er ekki sízt varðveittur í leikhúsinu; tungan sjálf.

Frændur okkar, neanderdalsmaðurinn og homo erectus, komust einnig út úr frumskóginum, en líkamsbygging þeirra var með þeim hætti að þeir gátu ekki lært að tala. Það var ein helzta orsök þess að þeir kunnu ekki að lifa af. Reynsla kynslóðanna, arfleifðin,  gleymdist jafnóðum. En með tungumálinu eignuðumst við þá geymd sem vísar veginn. Og einhvers staðar segja gömul gen og litningar, svo vísað sé í tízkutal samtímans, að við eigum sjöunda himin í vændum; að við þurfum ekki að láta okkur lynda flöktandi skuggana við hellismunna Platons, heldur séu einhver ný ævintýri ávallt á næstu grösum.

Öll ferðalög hefjast í hugsun okkar.  Hugurinn ber mig hálfa leið er sagt!  Og orðið var í upphafi. Það hefur búið um sig í huga okkar, í því er fyrirheitið fólgið. Þjóðleikhús er musteri þessa orðs, með sama hætti og á sömu forsendum og píramídinn eða kirkjan. Meðan til eru leikhús á Íslandi, meðan við eigum til þann metnað sem er hornsteinn  hvers þess þjóðleikhúss sem rís undir nafni, verður arfleifð okkar varin og tungan varðveitt. Þótt ekki kæmi annað til er slík stofnun einn mikilvægasti þáttur tilveru okkar.

Leikhús er ekki minnismerki um þrá mannsins til guðanna eins og píramídarnir, heldur einskonar áminning um þær kröfur sem við eigum að gera til sjálfra okkar, þegar við lítum um öxl og ræktum mikilvæga arfleið eða horfum fram með þessa sömu arfleifð að einstæðu veganesti.

Í huga okkar og hjarta eru margar vistarverur. Það er hlutverk þjóðleikhúss að bera þessum híbýlum vitni. Og meðan svo er á slíkt hús fullan rétt á sér.

Einstein sá alheiminn eins og leiksýningu. Ósamtíma viðburði í samtíma andrá. Tíminn þurrkaður út. Stjörnuhiminninn leiksýningar frá ósamtíma ármilljörðum.

Þannig er einnig leikhússhiminninn andbær þess tíma sem fyllti Sófókles innblæstri guðlegs umhvefis í Ödipusi konungi, þannig breytir innsæi Dostojevkis hráslagalegum hversdagsleika í spádómsorð Djöflanna og forsnobbað umhverfi Wildes íhugaverð  áminning í verkum hans þótt okkur þyki einatt hentugt að horfa framhjá slíkum áminningum.

Býflugan byggir úr vaxi, segir Nietzsche, en maðurinn úr merkara efni; hugmyndum sjálfs sín. Býflugan hefur ekki leitað sjálfrar sín í sköpunarverkinu. Það gerir maðurinn aftur á móti. Áfangastaðirnir eru í honum sjálfum. Honum var í brjóst of lagið að komast til og frá tunglinu, þótt hann vissi að vísu ekki, hvað hann sykki djúpt í geimryki. En hann var öruggur því Newton sat við stjórnvölinn.

Það er þetta ferðalag hugmyndanna sem skiptir öllu máli.

Leiksviðið er sameiginleg reynsla okkar í einni andrá, oft og einatt umgjörð mikilvægra hugmynda. Og við stöndum undir þessum stjörnuhimni á leið inn í hið mennska hlutverk listarinnar, prédikunarlaust þegar bezt lætur - og undrumst eins og púpan, þegar hún breytist í fiðrildi. Fiðrildið er ekki að hugsa um hlutverk sitt í náttúrunni, ekki endilega - því að hlutverk þess er í raun það eitt að fljúga milli marglitra blóma og gleðjast yfir hugljómun náttúrunnar.

 

14. apríl, föstudagur

Dreymdi sama drauminn tvisvar sinnum í nótt.  Fyrst dreymdi mig áður en ég vaknaði klukkan sex og svo eftir að ég datt útaf um áttaleytið. Síðari draumurinn var einskonar framhald af hinum fyrra. Mig dreymdi að  ég væri í fámennum kastala í eyðimörkum arabaríkja og einhverjir andstæðingar þyrptust að úr auðninni með brugðnum sverðum. Mér tókst að loka aðalhliðinu, þegar síðari draumnum lauk, en þegar hinum fyrra lauk hafði ég séð þessa aðvífandi gesti og var á leiðinni að hliðinu. Ég upplifði umhverfið með nákvæmlega sama hætti í bæði skiptin og það var svo raunverulegt að ég var þess fullviss að ég væri þarna staddur.

Hvað segir þetta mér? Ég veit það ekki. Helzt gæti ég ímyndað mér að svona draumar séu veganesti sem sálin tekur með sér inní nýjan líkama; sem sagt veganesti úr öðru eða öðrum lífum sem maður hefur lifað og fylgir manni þá til þessa lífs eins og hver önnur reynsla, en það er að sjálfsögðu undir hælinn lagt - eða kannski frekar einhverjar óþekktar forsendur fyrir því - af hverju þessi reynsla birtist í draumum án þess maður viti ástæðuna fyrir því hvers vegna hún framkallast með þessum hætti.

Þetta er áreiðanlega ekki verri skýring en hver önnur. Ég hef sennilega einhvern tíma verið í þessari arabísku auðn og upplifað það sem fram kom í draumunum báðum, svo raunsæir og eftirminnilegar sem þeir voru, svo ég tali nú ekki um hvað síðari draumurinn var eðlilegt framhald af hinum fyrri.

Það skyldi þó ekki vera að fyrra líf okkar birtist miklu oftar í draumum en vitað er. Kannski fáum við aldrei að vita það. En ég hef enga handbæra skýringu á svona uppákomu aðra en þá, að hún sé gamalt veganesti sem fylgir sálinni inn í nýjan líkama, og rumskar, þegar við erum sofandi.

 

17. apríl, mánudagur

Manndýr

Hlekkjað við blóð mitt

manndýr

og flöktandi skuggar

við hellismunnann

 

kemur þú, kemur

framrétt hönd

og sefar manndýrið

losar fjötrana

og leiðir það útúr hellinum

 

leiðir það burt úr öskrandi

blóði frumskógarins, leiðir það

inní hlustandi skóg

fuglanna

 

hlustum hlustum

 

og þið heilsið þresti og starra

sem skipta sér niður á hverfin

í borginni, skipta sér

niður á garðana

eins og hrafnar

skipta sér niður á afskekkta

bæi,

 

hlustum

 

undir logngrænum

laufhimni

á tíðasöng fuglanna

 

og urrandi manndýrið

þagnar

undir vængjuðu laufi

 

hlustar á kliðandi

andvara

vors undir vindgulum

skuggum

 

hlustar

 

og þú eins og skuggi

af skjálfandi fingrum

sefar manndýrið,

 

drýpur hjartablóð

drekans

á tungubrodd manndýrs

í meinum

 

og það skilur fuglamál

 

og saman gangið þið

að grjótbláum nið

lækjar sem dregur til sín

klökknandi jörð

 

eins og klökkni hvít-

vængjaður jökull

til heiða

 

og það losnar um dýrið

í blóði mínu

og það syngur með fuglunum

og flögrar í hári þínu

eins og vængir við vaxandi

lauf

 

og ég finn hvernig hellisbúinn

leysist upp eins og þiðni

í þögulli návist þinni

langfrosnir skaflar

í skurðgróna jörð

 

og blóð mitt er haf

og það niðar af hvíslandi

orðum

 

niðar við sinugult engi

og andrá

sem eitt sinn var þú.

 

Tilhlökkun

Klukkan glymur

í þokunni

 

og jarmandi holtið

á leið inní vorið.

 

Í lýsandi myrkri

Í fölu skini eldtungunnar

sagði flugnahöfðinginn, Ég hef

lengi átt von á þér og nú ertu kominn,

loksins. Það er engin falleg kona

í hinum staðnum, sagði Don Juan, ég

bið um hæli sem flóttamaður. Sonur

minn, þér er frjálst að velja, en mundu

það sem stendur fyrir ofan innganginn, Skildu

vonina eftir utan dyra, en gakktu inn í fögnuð

herra þíns, þangað sem myrkrið lýsir

eins og skært ljós úr auga guðs.

 

 

18. apríl, þriðjudagur

Nína Björk er dáin. Henni tókst það, loksins.